Vai trò của du lịch trong Bảo tồn và phát huy giá trị Văn hóa Chăm vùng Duyên hải Nam Trung Bộ

Văn hoá Chăm – Tài nguyên du lịch nhân văn quan trọng của vùng du lịch Duyên hải Nam Trung Bộ

Theo triết lý về tài nguyên du lịch thì tài nguyên du lịch nhân văn gồm có những di tích văn hoá, di tích lịch sử cách mạng, những liên hoan, những kiến trúc, cảnh sắc, những làng nghề thủ công truyền thống, những đối tượng người tiêu dùng du lịch gắn với dân tộc học ( như điều kiện kèm theo sinh sống, đặc thù văn hoá, phong tục tập quán, truyền thống vùng miền, văn hoá ẩm thực ăn uống, hoạt động giải trí sản xuất với sắc thái của mỗi ngành nghề, dân tộc bản địa, vùng miền ), những thiết chế văn hoá ( kho lưu trữ bảo tàng, những khu tưởng niệm, những cơ sở trình diễn nghệ thuật và thẩm mỹ, thư viện … ) cơ sở vật chất kĩ thuật của khoa học công nghệ tiên tiến, huấn luyện và đào tạo, TT huấn luyện và đào tạo thể thao, những sự kiện thể thao, triển lãm, liên hoan nghệ thuật và thẩm mỹ và những sự kiện, những kỷ niệm lớn … Tài nguyên du lịch nhân văn là một loại tài nguyên du lịch quan trọng, chính bới thực chất sâu xa nhất của du lịch là đi tìm hiểu và khám phá văn hoá, những phong tục tập quán của dân cư địa phương .
Vùng đất mà người Chăm sinh sống ở Nước Ta lúc bấy giờ có vừa đủ những nhóm tài nguyên du lịch nhân văn nêu trên với sức mê hoặc du lịch rất lớn. Những di tích kiến trúc cổ, đặc biệt quan trọng những tháp Chàm, từ Khánh Hoà đến Bình Thuận để lại những dấu ấn tuyệt vời của nền văn hoá Chăm rực rỡ ; những kho tàng văn hoá – văn nghệ dân gian và tiệc tùng có nhiều sự độc lạ với những dân tộc bản địa khác hoàn toàn có thể khai thác tăng trưởng du lịch. Nếu như những dân tộc bản địa Tây Nguyên lôi cuốn du lịch bằng văn hoá Cồng chiêng và những tập tục, tiệc tùng đầy sắc tố, thì dân tộc bản địa Chăm lại mê hoặc du lịch bằng lịch sử lịch sử một thời, những tháp Chàm kỳ vĩ, tiệc tùng truyền thống lịch sử và sản xuất nông nghiệp, thuỷ lợi và nghề thủ công bằng tay .

Theo số liệu của cuộc Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009, người Chăm ở nước ta có dân số 161.729 người, cư trú tại 56 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố. Người Chăm cư trú tập trung tại các tỉnh: Ninh Thuận (34.690 người, chiếm 41,6% tổng số người Chăm tại Việt Nam), Bình Thuận (34.690 người, chiếm 21,4%), tại Phú Yên (19.945 người), An Giang (14.209 người), thành phố Hồ Chí Minh (7.819 người), Bình Định (5.336 người), Đồng Nai (3.887 người), Tây Ninh (3.250 người). Ở đâu có người Chăm sinh sống, ở đó văn hoá Chăm được hình thành và phát triển; độ đậm đặc của di sản văn hoá Chăm phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nhưng trước tiên là yếu tố dân cư. Như vậy có thể khẳng định, văn hoá Chăm tập trung với độ đậm đặc cao các di sản vật thể và phi vật thể ở Nam Trung Bộ.

Văn hóa Chăm cần được gìn giữ, bảo tồn và phát huy ( Ảnh : TL )
Duyên hải Nam Trung Bộ là khu TT cổ của thời kỳ tiền Chămpa và Chămpa. Suốt thời hạn dài 10 thế kỷ đã để lại một số lượng những di tích khổng lồ rải rác khắp những miền duyên hải. Đặc biệt là mạng lưới hệ thống những tháp Chàm, là đặc trưng điển hình nổi bật nhất của duyên hải Nam Trung Bộ. Các khu tháp khá nổi tiếng như tháp Dương Long, tháp Cánh Tiên, tháp Bánh Ít ( Tỉnh Bình Định ), tháp Ponagar ( Nha Trang ), tháp Pôrôme ( Ninh Thuận ) … là những điểm du lịch thăm quan du lịch rất mê hoặc do nét độc lạ và rực rỡ của kiến trúc tháp Chàm. Những di tích kiến trúc cổ như những đền chùa, hoàng cung bằng gạch không nung với những bức chạm nổi đắp vẽ công phu, miêu tả những thần tích và vũ điệu xưa, kho tàng văn hoá-văn nghệ dân gian với những liên hoan hoàn toàn có thể khai thác phụ vụ khách du lịch .
Theo tác dụng của nhiều điều tra và nghiên cứu có giá trị đã công bố thì : chịu ảnh hưởng tác động thâm thúy nghệ thuật và thẩm mỹ kiến trúc, điêu khắc của văn minh Ấn Độ, nhưng người Chăm xưa đã biết nhìn đời sống và tôn giáo theo những cảm quan riêng của mình. Sự tiếp thu có tinh lọc đó đã tạo ra quốc tế thẩm mỹ và nghệ thuật Chăm một vẻ đẹp rất riêng, thân thiện nhưng lại thiêng liêng, quen thuộc nhưng lại độc lạ, tinh xảo, không lẫn lộn. Chế độ mẫu hệ và tín ngưỡng nữ thần vẫn sống sót ở hội đồng người Chăm. Đàn ông lo việc ngoài nhà, đàn bà lo việc trong nhà và gia phả ; con theo họ mẹ, họ bên mẹ được xem là gần. Nhưng gái cưới chồng cho con. Con trai ở rể nhà vợ, khi chết nhà vợ có nghĩa vụ và trách nhiệm thờ cúng đến hết tang, sau đó mang tro cốt trả lại cho dòng họ nhà trai liên tục thờ. Chỉ con gái được thừa kế gia tài, người con gái út được thừa kế nhà tự để thờ cúng ông bà và phải nuôi dưỡng cha mẹ già. Kiến trúc nhà tại, nếp sống hoạt động và sinh hoạt, phục trang nam, nữ của người Chăm có nhiều điểm độc lạ và nét tinh xảo riêng, rất mê hoặc khách du lịch .
Dân tộc Chăm có nhiều tiệc tùng, trong đó hai tiệc tùng quan trọng chính là Lễ hội Katê ( Ninh Thuận, Bình Thuận ) và Lễ hội Ponagar ( Khánh Hoà ). Các tiệc tùng này mang tính tôn giáo tín ngưỡng, tuy nhiên khi nào cũng đi kèm với những trò vui như ngâm thơ, chơi nhạc hoặc trình diễn những nghề khéo tay. Chămpa cổ có nhiều tôn giáo, tín ngưỡng tôn thờ Nữ thần Mẹ của vương quốc là Pô Inư Nagar theo truyền thống lịch sử tín ngưỡng Mẫu hệ truyền kiếp của dân cư Khu vực Đông Nam Á. Tín ngưỡng này còn sống sót khá đậm nét trong xã hội người Chăm lúc bấy giờ. Từ khi đảm nhiệm ảnh hưởng tác động của nền văn minh Ấn Độ, người Chăm cổ theo Ấn Độ giáo. Tôn giáo chính của người Chăm là Ấn Độ giáo, thờ một hay cả 3 vị thần của Tam Vị nhất thể là Brahma-Visnu-Siva. Tuy nhiên, người Chăm cổ tôn sùng thần Siva hơn cả. Các văn bia cổ bằng Phạn ngữ ở Di tích Mỹ Sơn cho biết người Chăm đã tôn Siva là chúa tể của muôn loài, là cội rễ của nước Chămpa. Thần Siva thường được thờ bằng ngẫu tượng sinh thực khí phái mạnh. Ngoài ra người Chăm cổ còn theo Phật giáo với Trung tâm Đồng Dương ( Quảng Nam ) tăng trưởng cực thịnh hồi thế kỷ IX-X .
Người Chăm cổ làm nông nghiệp đa canh gao gồm trồng lúa, dâu tằm, bông, hoa màu … ; lâm nghiệp tập trung chuyên sâu khai thác gỗ và hương liệu quý … ; ngủ nghiệp hầu hết là đánh bắt cá thuỷ, món ăn hải sản ; và thủ công nghiệp làm gốm, thuỷ tinh, rèn sắt, chế tác đồ trang sức đẹp và mỹ nghệ vàng bạc … Đặc biệt, người Chăm cổ giỏi nghề kinh doanh bằng đường thủy và đường sông. Người Chăm cổ đã có mạng lưới hệ thống thuỷ lợi từ việc tận dụng những mạch nước chảy từ núi, đồi gò mà kiến thiết xây dựng giếng, hồ đập … Sự phong phú và đa dạng và phong phú của những di tích, di vật Chămpa còn lại đến nay cho thấy một xã hội rất tăng trưởng, trên cơ sở một nền kinh tế tài chính có cơ cấu tổ chức thích hợp mà điển hình nổi bật là tính hướng biển. Người Chăm nổi tiếng trong lịch sử cổ trung đại với mạng lưới hệ thống cảng thị ship hàng cho việc đánh cá ngoài khơi xa, kinh doanh, trao đổi giao lưu với những quần đảo ở biển Đông và xa hơn, đến Trung Quốc và Ấn Độ do nằm trên trục giao thông vận tải đường thủy quan trọng nối tiếp hai TT văn minh lớn của quốc tế. Truyền thống văn hoá địa phương của dân cư cổ Đông Nam Á, trong đó có người Chăm, bên cạnh văn hoá nông nghiệp lúa cạn và lúa nước còn có văn hoá thương nghiệp đường thủy. Ngoài ra, kỹ thuật làm đồ gốm, nhất là đồ gốm tại Trà Kiệu cũng rất sắc xảo, tinh xảo. Dưới những chân thành, những nhà khảo cổ đã tìm được nhiều đồ gốm từ nồi, ấm, vò, bếp lò, đến những viên bi, đồ trang sức đẹp, có niên đại vào khoảng chừng thế kỷ thứ II, được làm từ những đất sét, thường có màu xám và hoa văn rất phong phú .

Kate là liên hoan lớn nhất của người Chăm Bà La Môn ( Ảnh : TL )
Hiện nay, những tài nguyên du lịch nhân văn của người Chăm ở vùng duyên hải Nam Trung Bộ trong bước đầu đã được quan tâm quản trị và tổ chức triển khai khai thác. Nhiều di tích lịch sử, văn hoá thẩm mỹ và nghệ thuật đã được quy hoạch tôn tạo và đưa vào Giao hàng du lịch ; nhiều mô hình hoạt động và sinh hoạt văn hoá dân tộc bản địa đã được khai thác, những ngành nghề thủ công truyền thống đã được chú ý quan tâm Phục hồi. Đáng kể nhất là việc tu sửa những di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật và thẩm mỹ, những đền tháp, tiêu biểu vượt trội là tháp Chàm .
Tuy nhiên, thực trạng quản trị bảo vệ di tích vẫn còn chưa tốt. Nhiều di tích còn bị bỏ mặc, hoang phế. Nhiều vật quý, tượng đá quý, đẹp của tháp Chàm bị đánh cắp, những bệ đá bị đập vỡ để tạc tượng nhỏ đem bán. Bên cạnh đó, nhiều di tích được trùng tu, phục chế nhưng mất tính nguyên bản, không bảo vệ tính gốc, mất đi giá trị của cả di tích. Nhiều hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hoá nghệ thuật và thẩm mỹ truyền thống lịch sử đang có rủi ro tiềm ẩn mai một theo thời hạn, theo trào lưu văn hoá văn minh .

2. Một số giải pháp phát triển du lịch góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Chăm ở duyên hải Nam Trung Bộ

Thứ nhất, tăng cường và nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước về du lịch trên địa bàn thông qua việc đề ra các chính sách cơ chế phù hợp, tuyên truyền hướng dẫn, kiểm tra, thực hiện các quy định của pháp luật:

Trước mắt là trong quy hoạch tăng trưởng du lu lịch vùng Duyên hải Nam Trung Bộ cần có những chủ trương tăng trưởng du lịch gắn với bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống Chăm. Các tỉnh, thành phố trong vùng Du lịch Duyên hải Nam Trung Bộ cần tập trung chuyên sâu triển khai xong những lao lý toàn diện và tổng thể tăng trưởng du lịch và quy hoạch cụ thể cho những điểm tham gia du lịch, từng khu du lịch và hạ tầng du lịch, chú trọng những điểm du lịch văn hóa truyền thống gắn với văn hóa truyền thống Chăm. Trên cơ sở đó lôi cuốn những thành phần kinh tế tài chính, những doanh nghiệp tham gia vào du lịch văn hóa truyền thống Chăm. Tiến hành góp vốn đầu tư thiết kế xây dựng những khu công trình Giao hàng khách du lịch như nơi ở, chốn nghỉ, đi lại, đi dạo vui chơi, shopping … gắn với truyền thống văn hóa truyền thống Chăm .

Thứ hai,  phát triển hoạt động kinh doanh du lịch văn hóa trên địa bàn cư trú của người Chăm:

Các doanh nghiệp lữ hành cần tham gia thiết kế xây dựng tour, tuyến, chương trình du lịch, thiết kế xây dựng ấn phẩm quảng cáo, tham gia tương hỗ nhân dân tăng trưởng cơ sở vật chất kỹ thuật Giao hàng khách. Phối hợp với chính quyền sở tại, hội đồng dân tộc bản địa Chăm ở những điểm du lịch thiết kế xây dựng những mẫu sản phẩm du lịch với những yếu tố độc lạ sẽ thôi thúc hành khách tìm đến nhằm mục đích thỏa mãn nhu cầu nhu yếu, tránh được sự nhàm chán như tổ chức triển khai những tiệc tùng tại những làng, xã, tái hiện những game show dân gian, thiết kế xây dựng những làng nghề truyền thống cuội nguồn, tổ chức triển khai những buổi biễu diễn văn nghệ dân gian và lửa trại …

Tháp Chàm là biểu tượng thiêng liêng của dân tộc Chăm và là nơi hành hương mỗi dịp Lễ hội Kate đến. (Ảnh: TL)

Thứ ba, liên kết phát triển các sản phẩm du lịch dựa trên nền tảng văn hóa Chăm: Theo định hướng trong chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 thì vùng Nam Trung Bộ cần phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa gắn với di sản, lễ hội, tham gia và tìm hiểu văn hóa, lối sống địa phương; đẩy mạnh phát triển các sản phẩm du lịch sinh thái, chú trọng khám phá hang động, du lịch núi, du lịch sinh thái nông nghiệp, nông thôn. Mở rộng phát triển các loại hình du lịch, du thuyền, caravan, du lịch MICE, du lịch nghiên cứu, giáo dục, du lịch dưỡng bệnh. Phát triển mạnh dịch vụ ẩm thực đặc sắc của Vùng gắn với các sản phẩm, loại hình du lịch. Liên kết tạo sản phẩm du lịch vùng, liên kết theo loại hình chuyên đề; liên kết khu vực gắn với các hành lang kinh tế; liên kết hàng không, đường sắt, tàu biển tạo sản phẩm đa dạng.

Thứ tư, thu hút sự tham gia của cộng đồng dân cư các nơi có khả năng tổ chức du lịch văn hóa trên cơ sở giá trị văn hóa Chăm: Để đảm bảo cho sự phát triển du lịch văn hóa Chăm bền vững thì yếu tố cộng đồng dân cư được tham gia bàn bạc ngay từ đầu về các chủ trương, kế hoạch, cũng như trong quá trình triển khai. Thực hiện kế hoạch, chương trình. Các vấn đề bàn bạc thảo luận cần được công khai với dân, đặc biệt là cơ chế phân chia lợi ích đảm bảo công bằng, người tham gia hoạt động cung cấp dịch vụ phải là người chứng kiến phân chia các lợi ích cho các bên tham gia. Cộng đồng phải được chia sẻ lợi ích từ phát triển du lịch. Theo nguyên tắc này, cộng đồng phải cùng được hưởng lợi như các thành phần khác tham gia hoạt động cung cấp các sản phẩm cho khách du lịch, nguồn thu từ hoạt động du lịch được phân chia công bằng cho mọi thành viên tham gia hoạt động, đồng thời lợi ích đó cũng được trích để phát triển lợi ích chung cho xã hội như tái đầu tư cho cộng đồng xây dựng đường sá, cầu cống, điện, nước, trùng tu tôn tạo di tích và chăm sóc sức khỏe, giáo dục.

Thứ năm, chú trọng đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá về văn hóa Chăm và du lịch văn hóa dựa trên các giá trị của văn hóa Chăm một cách chuyên nghiệp: Công tác quảng bá về đất nước con người, về văn hóa Chăm và về du lịch vùng Duyên hải Nam Trung Bộ cần được xác định là một nội dung quan trọng của các cấp, các ngành, hệ thống chính trị- xã hội, các doanh nghiệp và nhân dân toàn vùng nói chung và người Chăm nói riêng. Nội dung tuyên truyền quảng bá ưu tiên giới thiệu về đất nước, con người, tiềm năng, lợi thế du lịch của toàn vùng và các thông tin cần thiết liên quan đến phát triển du lịch văn hóa dựa trên các di sản văn hóa Chăm. Hình thức tuyên truyền cũng cần đa dạng và phong phú, trên mạng Internet, thông báo, họp báo, phương tiện thông tin đại chúng, tập gấp, tờ rơi… Trong phát triển du lịch văn hóa dựa trên văn hóa Chăm cần chú ý đến nhu cầu mua sắm hàng lưu niệm của khách du lịch. Những khách có khả năng chi trả cao càng mong muốn có những sản phẩm chất lượng tốt, mang đậm nét văn hóa Chăm để mua làm kỉ niệm, làm quà tặng người thân. Đồng thời phải tổ chức cách bán hàng chuyên nghiệp và cần chú ý hơn đến văn minh thương mại.

Thứ sáu, trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử văn hóa, lễ hội theo đúng định hướng bảo tồn và phát triển tài nguyên du lịch, trong đó có tài nguyên du lịch văn hóa Chăm: Cần xác định những yếu tố ổn định và những yếu tố biến động trong bảo tồn và phát triển giá trị văn hóa Chăm. Khi tổ chức loại hình du lịch văn hóa Chăm cần xác định đúng đâu là các truyền thống, đặc trưng riêng có, không thể thay thế; đâu là những cái cần điều chỉnh để đáp ứng nhu cầu thị hiếu của xã hội mà vẫn giữ được nét văn hóa, giá trị truyền thống văn hóa Chăm. Nguồn kinh phí để làm những việc này không chỉ có các nguồn vốn đầu tư của Trung ương và ngành Du Lịch mà tăng dần đóng góp của doanh nghiệp và tổ chức, cá nhân liên quan.

Lễ hội Tháp Bà Ponagar Nha Trang là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc ( Ảnh : TL )

Thứ bảy, phát huy sự tham gia của các doanh nghiệp: Cần có các biện pháp nhằm hướng dẫn, khuyến khích, đầu tư, nâng cấp và hiện đại hóa các cơ sở vật chất kỹ thuật như cơ sở lưu trú, các phương tiện vận chuyển, bán hàng… mở thêm nhiều dịch vụ và nâng cao chất lượng dịch vụ phục vụ du khách tham gia loại hình du lịch dựa trên giá trị văn hóa Chăm. Thông tin sớm kế hoạch tổ chức các hoạt động du lịch và sự kiện liên quan đến văn hóa Chăm để định hướng và thu hút các doanh nghiệp du lịch xây dựng sản phẩm và kết nối mở rộng thi trường khách, có chiến lược kinh doanh phù hợp gắn kết chặt chẽ với kế hoạch của từng địa phương. Các doanh nghiệp cũng cần quan tâm hơn đến đào tạo, bồi dưỡng nhân lực của mình, nhất là hướng dẫn viên, thuyết minh viên tại điểm tham gia du lịch, cả về kiến thức, kỹ năng, tinh thần, thái độ phục vụ và cốt cách của dân tộc Chăm.

Thứ tám, huy động cộng đồng địa phương vào việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Chăm và các giá trị liên quan đến du lịch văn hóa Chăm: Cần phải lấy con người, lấy cộng đồng cư dân là người dân tộc Chăm và các dân tộc cùng sinh sống ở đây làm trung tâm của các hoạt động, nhất là hoạt động bảo tồn và phát triển văn hóa, di sản văn hóa, di tích lịch sử và các giá trị liên quan. Người dân cần được giáo dục ý thức, nâng cao nhận thức đúng và đủ về du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng, hiểu đúng về du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng sẽ tạo việc làm, nâng thu nhập và tạo nguồn nội lực để bảo tồn và phát triển du lịch nhân văn của địa phương mình và cả vùng Duyên hải Nam Trung Bộ. Người dân cần nhận thức được vấn đề này và hiểu được các hạn chế còn tồn tại trong phát triển du lịch văn hóa dựa trên nền tảng văn hóa Chăm có thể là những nhân tố làm tổn thương đến danh dự, đến niềm tự hào về truyền thống dân tộc, ảnh hưởng tới tài nguyên và đến việc làm của chính họ.

Thứ chín, liên kết hợp tác toàn vùng để bảo tồn và phát huy văn hóa Chăm trong phát triển du lịch: Du lịch là ngành mang tính liên ngành, liên vùng và xã hội hóa cao, nên việc bảo tồn và phát huy văn hóa Chăm trong việc phát triển du lịch phải có sự liên kết giữa tất cả các thành phần tham gia vào hoạt động du lịch dưới sự chỉ đạo của Nhà nước, trực tiếp ở đây là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du Lịch, UBND các tỉnh, thành phố trong vùng du lịch Duyên hải Nam Trung Bộ mới thành công. Chỉ có chủ động làm những việc này mới có thể thu hút được nhiều khách đến tham quan du lịch, mới phòng tránh được những tiêu cực, những ảnh hưởng xấu có thể xảy ra khi khách du lịch muôn phương hòa nhập vào cuộc sống của người dân bản địa ở những nơi cư trú của người Chăm. Đây là cách phát triển du lịch văn hóa theo hướng bền vững để góp phần tích cực vào việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Chăm ở vùng Duyên hải Nam Trung Bộ.
 

TS Nguyễn Văn Lưu

Source: https://evbn.org
Category: Địa Danh