Âm vị học tiếng Việt – Wikipedia tiếng Việt

Âm vị học tiếng Việt là môn học nghiên cứu về cách phát âm tiếng Việt. Bài viết này tập trung vào các chi tiết kỹ thuật trong việc phát âm tiếng Việt viết bằng chữ Quốc ngữ.

Ký hiệu ngữ âm dùng để ký âm tiếng Việt[sửa|sửa mã nguồn]

Các tài liệu ngôn ngữ học ở Việt Nam sử dụng nhiều kiểu ký hiệu ngữ âm khác nhau để ký âm tiếng Việt. Để biểu thị cùng một âm nào đó trong khi tác giả này thì ghi âm đó bằng ký hiệu này thì tác giả khác lại ghi bằng ký hiệu khác. Cùng một ký hiệu lại có thể biểu thị những âm khác nhau tuỳ từng tác giả. Người nghiên cứu ngôn ngữ có thể trộn lẫn các kiểu ký hiệu ngữ âm khác nhau, trộn lẫn cả một số chữ lấy từ văn tự La-tinh tiếng Viêt, tạo thành một hệ thống ký hiệu ngữ âm hỗn hợp dùng để ký âm tiếng Việt. Khi người viết không ký âm tiếng Việt bằng ký hiệu ngữ âm quốc tế mà lại không nêu rõ ý nghĩa của ký hiệu mình sử dụng thì người đọc không thể tránh khỏi việc có những lúc không biết chắc được ký hiệu mình gặp phải được dùng để biểu thị thuộc tính ngữ âm gì.[1] Trong bài này, hệ thống ký hiệu ngữ âm được dùng để ký âm tiếng Việt là ký hiệu ngữ âm quốc tế của Hội Ngữ âm học Quốc tế.

Do không hiểu rõ ý nghĩa và cách sử dụng ký hiệu ngữ âm quốc tế mà 1 số ít người điều tra và nghiên cứu ngôn từ ở Nước Ta khi ký âm tiếng Việt bằng ký hiệu ngữ âm quốc tế đã dùng sai ký hiệu. Âm xát ngạc mềm vô thanh lẽ ra phải được ký âm bằng ký hiệu ngữ âm quốc tế là / x / ( tự mẫu La-tinh ” ích-xì ” viết thường ) thì lại bị nhiều người ký âm nhầm là / χ / ( tự mẫu tiếng Hy Lạp ” khi ” viết thường ). Trong bảng ký hiệu ngữ âm quốc tế, / χ / được dùng làm ký hiệu bộc lộ âm xát thuỳ ngạc vô thanh chứ không phải là âm xát ngạc mềm vô thanh. Nhiều người nghiên cứu và điều tra ngôn từ ở Nước Ta không phân biệt âm tắc đôi môi hữu thanh / b / với âm nổ trong đôi môi hữu thanh / ɓ /, âm tắc lợi hữu thanh / d / với âm nổ trong lợi hữu thanh / ɗ /. Ở Nước Ta, hai âm nổ trong / ɓ / và / ɗ / trong tiếng Việt hay bị ký âm là / b / và / d /. [ 1 ]

Phụ âm đầu[sửa|sửa mã nguồn]

Với phụ âm, có hai giọng chính, giọng Hà Nội và Sài Gòn. Những phụ âm chỉ tồn tại trong giọng Hà Nội có màu đỏ, và những phụ âm chỉ tồn tại trong giọng Sài Gòn có màu xanh.

Tại nhiều vùng ở miền Bắc Bộ Việt Nam, cặp âm mũi – phi mũi /n/ và /l/ đã hợp nhất làm một, chúng không còn là hai âm vị đối lập nhau nữa. Một số người bản ngữ tiếng Việt thiếu hiểu biết về ngôn ngữ học cho rằng việc phát âm phụ âm đầu của từ có hình thức chính tả bắt đầu bằng tự mẫu l thành /n/, n thành /l/ là “nói ngọng”.[2] Hiện tượng không còn phân biệt /n/ với /l/ trong các từ có hình thức chính tả bắt đầu bằng tự mẫu n hoặc l có ba kiểu biểu hiện:[3]

1. Phụ âm đầu của mọi từ có hình thức chính tả bắt đầu bằng n hoặc l đều là /n/.
2. Phụ âm đầu của từ đều là /l/.
3. Ở một số từ phụ âm đầu đối ứng với tự mẫu n đứng đầu hình thức chính tả của từ là /n/, với l là /l/, ở một số từ khác âm đối với n là /l/, với l là /n/.

Trong phương ngữ Bắc Bộ, một số từ có phụ âm đầu là âm mũi ngạc cứng hữu thanh /ɲ/, chẳng hạn như nhuộm, nhức, nhỏ (nhỏ trong nhỏ giọt, không phải nhỏ trong nhỏ bé), nhổ, nhốt, còn có biến thể ngữ âm có phụ âm đầu là /z/. Âm /z/ này được ghi lại bằng tự mẫu d hoặc gi hoặc r tuỳ từng từ (ít nhất là một trong ba tự mẫu đó, có khi là hai, thậm chí là cả ba).[4]

Một số từ có phụ âm đầu là âm mũi ngạc mềm hữu thanh /ŋ/ còn có biến thể ngữ âm có phụ âm đầu là âm xát ngạc mềm hữu thanh /ɣ/, được sử dụng tại một số nơi ở Bắc Bộ. Thí dụ: từ ngáy (ngáy trong ngáy ngủ), ngẫm (ngẫm trong suy ngẫm) còn có biến thể ngữ âm là gáy, gẫm.[5]

Trong phương ngữ Bắc Bộ, âm tắc đôi một vô thanh /p/ chỉ là phụ âm đầu trong một số ít từ ngữ được vay mượn từ các ngôn ngữ khác, chủ yếu là từ tiếng Pháp. Trên văn tự, âm /p/ được ghi lại bằng tự mẫu p.[6][7] Không phải từ nào trong ngôn ngữ khác có phụ âm đầu /p/ thì từ tiếng Việt bắt nguồn từ từ đó cũng sẽ có phụ âm đầu là /p/. Ở một số từ âm /p/ được thay thế bằng âm /ɓ/. Thí dụ: cả hai âm tiết của từ búp bê (bắt nguồn từ từ tiếng Pháp poupée /pu.pe/) đều có phụ âm đầu là /ɓ/ chứ không phải là /p/.[8] Trong phương ngữ Nam Bộ, phụ âm đầu của các từ có hình thức chính tả bắt đầu bằng tự mẫu p là /ɓ/.[9]

Âm tắc thanh hầu / ʔɓ, ʔɗ / được phát âm với thanh môn luôn đóng trước khi đóng miệng. Việc thanh môn thường không được mở trước khi mở miệng tạo nên âm hút vào. Tuy nhiên, đôi lúc thanh môn được mở trước khi mở miệng, tạo nên âm [ ʔb, ʔd ]. Do đó, đặc thù chủ yếu của âm này là tiền âm thanh hầu hơn là âm nổ ./ tʰ, t / là âm răng-chân răng ( [ t ̪ ʰ, t ̪ ] ), còn / ɗ, n / là âm đầu lưỡi – chân răng ./ c, ɲ / là âm phiến lưỡi – âm vòm lợi ( bản lưỡi chạm vào vòm lợi ) ./ c / thường được phát âm hơi tắc xát thành [ t ͡ ɕ ], nhưng không bật hơi .Một âm tắc thanh hầu vô thanh / ʔ / được chèn vào từ mở màn bằng một nguyên âm hay bán nguyên âm / w / trong giọng TP. Hà Nội .

ăn	/ ăn /	→	[ ʔăn ]
uỷ	/ wi /	→	[ ʔwi ]

• / s / là âm đầu lưỡi-chân răng.
• / l / là âm phiến lưỡi-vòm lợi: [ lʲ ].
• Một số người không phát âm tách biệt / s / và / ʂ /. Hai âm này đang mất dần sự phân biệt.
• Một số người không phát âm tách biệt / c / và / ʈ /. Hai âm này đang mất dần sự phân biệt
• Mẫu tự v thường được đọc là / j / trong văn nói thường ngày, nhưng người đọc thường đọc là / v / khi đọc văn bản. Nó được phát âm là / v / hoặc là / ʋ / hoặc là / w / trong từ mượn (va li đọc như wa li, ti vi đọc như ti wi, van đọc như wan, vân vân). Có một số người phát âm như phụ âm chùm với “âm đệm” /j/ [ vj, bj, βj ], môi khép lúc đầu môi mở và chuyển ngay qua âm /j/, cách đọc này còn được bảo lưu trong các loại hình diễn xướng truyền thống như Hát bội (Tuồng), Đờn ca Tài tử, Cải Lương. Đây chính là hệ quả của việc hợp nhất và biến đổi âm / v / trong phương ngữ miền Nam, (nhưng / v / luôn có ở các phương ngữ miền Bắc và miền Trung).
• Một số người phát âm d như là [ j ], và gi như là [ z ] trong các tình huống cần phân biệt, đa phần phát âm cả hai thành [ j ].
• Trong phương ngữ miền Nam, mẫu tự r có nhiều cách đọc khác nhau tùy thuộc vào người nói. Một người còn có thể có nhiều cách phát âm. Nó có nhiều dạng như âm đầu lưỡi vòm cứng xát [ ʐ ], âm chân răng tiếp cận [ ɹ ], âm chân răng vỗ [ ɾ ], âm chân răng rung [ r ], hoặc âm xát vỗ/rung [ ɾ ̞, r ̝ ]. Ở khu vực giáp ranh giữa Thành phố Hồ Chí Minh và Long An (các huyện Bình Chánh, Cần Giuộc, Cần Đước) mẫu tự r phát âm là [j]. Tại nhiều khu vực ở đồng bằng sông Cửu Long mẫu tự r phát âm là [ɣ].

Lược giảm phụ âm chùm[sửa|sửa mã nguồn]

Trong tiếng Hồ Chí Minh, tổng thể phụ âm đầu + cụm / w / đều bị lược giảm : [ 10 ]

• Sau phụ âm vòm mềm /k, ŋ, ɣ/ và phụ âm thanh hầu /h, ʔ/, phụ âm đi trước được lược bỏ, phụ âm xát vòm mềm vô thanh /x/ mẫu tự kh biến đổi thành phụ âm môi-môi, môi-răng vô thanh tương ứng /ɸ/, /f/ và âm đệm /w/ được lược bỏ, ví dụ: cá khoai đọc như cá phai, khóa máy đọc như phá máy, khỏe không? đọc như phẻ không?.

u-/o-	/ʔw/	→	u/o	/ w /
hu-/ho-	/ hw /	→	u/o	/ w /
qu-	/ kw /	→	u/o	/ w /
go-	/ ɣw /	→	o	/w/
ngu-/ngo-	/ ŋw /	→	u/o	/ w /

• Sau phụ âm môi-môi, môi răng /m, ɓ, f, v/ với âm đệm tròn môi /w/ theo sau chỉ có một số ít từ và hầu hết là từ mượn tiếng Pháp, ví dụ: tiền boa (pourboire), đậu pơ-ti-poa (petit pois), xe buýt (bus), vải voan (voile). Phụ âm giữa nguyên và âm đệm được lược bỏ và đọc như: tiền bo, đậu bo, xe bít, vải von.
• Các phụ âm chùm thuộc các cơ quan cấu âm còn lại (chân răng, chân răng sau, vòm cứng) với âm đệm /w/, phụ âm giữ nguyên và âm đệm bị lược bỏ như trên, ví dụ: vô duyên đọc như vô diên, cái loa (hát) đọc như cái lo.

Ví dụ so sánh[sửa|sửa mã nguồn]

Trong giọng Hà Nội, d, gi và r đều được phát âm là /z/, còn x và s đều được phát âm là /s/. Bảng bên dưới cho thấy sự khác nhau:

Phụ âm
Hà Nội	Sài Gòn	Ví dụ
		Từ	Hà Nội	Sài Gòn
/ v /	/ j /	vợ	/ və ˨ ˩ ˀ /	/ vjə ˨ ˧ / hoặc / jə ˨ ˧ /
/ z /		da	/ za ˧ /	/ja˧/ Xem thêm: Phương pháp đào tạo theo hệ thống tín chỉ – Wikipedia tiếng Việt
		gia
	/ r /	ra		/ ra ˧ /
/ c /	/ c /	chẻ	/ tɕɛ ˧ ˩ /	/ cɛ ˩ ˥ /
	/ʈ/	trẻ		/ ʈɛ ˩ ˥ /
/ s /	/ s /	xinh	/ siŋ ˧ /	/ sɨn ˧ /
	/ ʂ /	sinh		/ ʂɨn ˧ /

Nguyên âm hạt nhân[sửa|sửa mã nguồn]

Bảng IPA của nguyên âm ở trên dựa theo giọng TP. Hà Nội ; những vùng khác hoàn toàn có thể có sự độc lạ. Nguyên âm hạt nhân gồm có nguyên âm đơn ( nguyên âm đơn thuần ) và ba nguyên âm đôi giữa .

Nguyên âm đóng[sửa|sửa mã nguồn]

Trong tiếng Việt, những nguyên âm hạt nhân hoàn toàn có thể phối hợp với âm lướt / j / hoặc / w / để tạo thành nguyên âm đôi và nguyên âm ba. Sau đây là bảng [ 14 ] liệt kê những nguyên âm đóng dựa trên phương ngữ miền Bắc .

Thompson (1965)Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFThompson1965 (trợ giúp) nói rằng ở Hà Nội, những từ có âm ưu và ươu được đọc là /iw, iəw/, trong khi những vùng khác ở Bắc Bộ vẫn phát âm là /ɨw/ và /ɨəw/. Những người Hà Nội phát âm là /ɨw/ và /ɨəw/ chỉ đang dùng cách phát âm đánh vần.

Phụ âm cuối[sửa|sửa mã nguồn]

• Khi âm tắc / p, t, k / nằm ở cuối từ, chúng sẽ không nổ [ p ̚, t ̚, k ̚ ]:

đáp	/ ɗaːp /	→	[ ʔɗaːp ̚ ]
mát	/ maːt /	→	[ maːt ̚ ]
khác	/ xaːk /	→	[ xaːk ̚ ]

• Khi âm vòm mềm / k, ŋ / nằm tiếp sau / u, w /, chúng được phát âm với hai môi khép [ k ͡ p, ŋ ͡ m ] hoặc bị âm môi hóa [ kʷ ̚, ŋʷ ].

đọc	/ ɗɔk /	→	[ ɗău ̯ k ͡ p ̚ ], [ ɗău ̯ kʷ ̚ ]
độc	/ ɗok /	→	[ ɗə ̆ u ̯ k ͡ p ̚ ], [ ɗə ̆ u ̯ kʷ ̚ ]
đục	/ ɗuk /	→	[ ɗʊk ͡ p ̚ ], [ ɗʊkʷ ̚ ]
phòng	/ fɔŋ /	→	[ fău ̯ ŋ ͡ m ], [ fău ̯ ŋʷ ]
ông	/ oŋ /	→	[ ə ̆ u ̯ ŋ ͡ m ], [ ə ̆ u ̯ ŋʷ ]
ung	/ uŋ /	→	[ ʔʊŋ ͡ m ], [ ʔʊŋʷ ]

Giữa những phương ngữ của tiếng Việt có nhiều độc lạ về thanh điệu. Về mặt chính tả, những thanh điệu được xếp thành sáu loại : ngang, huyền, sắc, hỏi, ngã, nặng. Các thanh khác nhau về

• Độ cao
• Độ dài
• Biến thiên giai điệu
• Cường độ
• Cách phát âm

Không như những ngôn từ Mỹ địa phương, Phi hay Trung Quốc, thanh điệu của tiếng Việt không trọn vẹn dựa vào sự biến điệu của thanh, thay vào đó dựa vào nhiều yếu tố phức tạp khác nhau ( gồm có cách phát âm, cao độ, độ dài, nguyên âm, vv ). Cho nên nói đúng chuẩn thì tiếng Việt là ngôn từ giàu ngữ vực chứ không phải là ngôn từ ” thuần ” thanh điệu. [ 15 ]Trong chính tả, dấu thanh được viết trên hoặc dưới nguyên âm .

Phương ngữ miền Bắc[sửa|sửa mã nguồn]

Sáu thanh điệu trong tiếng TP.HN và 1 số ít vùng lân cận :[sửa|sửa mã nguồn]

Thanh điệu	ID thanh	Miêu tả	Biến thiên thanh điệu Chao	Dấu	Ví dụ
ngang	A1	ngang	˧ (33)	(không dấu)	ba
huyền	A2	thấp dần	˨ ˩ (21) hoặc (31)	`	bà
sắc	B1	cao dần, mạnh	˧ ˥ (35)	´	bá
nặng	B2	thấp dần, tắc, ngắn	˧ ˀ ˨ ʔ (3ˀ2ʔ) hoặc ˧ ˀ ˩ ʔ (3ˀ1ʔ)	̣	bạ
hỏi	C1	thấp dần rồi cao dần, thô	˧˩˧ Xem thêm: Các ngành đào tạo (313) hoặc (323) or (31)	̉	bả
ngã	C2	cao dần, tắc	˧ ˀ ˥ (3ˀ5) hoặc (4ˀ5)	˜	bã

Âm tiết và sắp xếp âm[sửa|sửa mã nguồn]

^ Notes:

• Những vần không phổ biến có thể sẽ không xuất hiện trong bản.
• Thanh nặng được thêm vào tất cả các vần chỉ mang tính chất minh họa. Cần phân biệt vần nào mang dấu nào. Xem thêm Quy tắc đặt dấu thanh trong chữ quốc ngữ. Không phải vần nào cũng xuất hiện và không phải vần nào cũng mang dấu nặng.
• Phiên âm IPA được dựa trên quy ước của Wikipedia. Các phương ngữ khác nhau có thể có các cách phát âm khác nhau

• Đoàn Thiện Thuật. (1980). Ngữ âm tiếng Việt. Hà Nội: Đại học và Trung học Chuyên nghiệp, 1980.
• Đoàn Thiện Thuật; Nguyễn Khánh Hà, Phạm Như Quỳnh. (2003). A Concise Vietnamese Grammar (For Non-Native Speakers). Hà Nội: Thế giới Publishers, 2001.
• Nguyễn, Đình Hoà. (1997). Vietnamese: Tiếng Việt không son phấn. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. ISBN 1-55619-733-0.

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://evbn.org
Category: Đào Tạo