Giáo trình Chương 2 – Giúp sinh viên hiểu được quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật – StuDocu

1. Về kiến thức**

• Giúp sinh viên hiểu được quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật chất,
  các hình thức, phương thức tồn tại của vật chất; nguồn gốc, bản chất của ý thức; mối
  quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức.
• Giúp sinh viên nắm được những nội dung cơ bản của phép biện chứng duy vật; ý
  nghĩa phương pháp luận trong nhận thức và thực tiễn.
• Trang bị cho sinh viên những kiến thức cơ bản về lý luận nhận thức của chủ nghĩa
  duy vật biện chứng; ý nghĩa phương pháp luận.
  2. Về kỹ năng: Giúp sinh viên biết vận dụng nguyên tắc phương pháp luận rút ra từ nội
  dung lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng vào nhận thức và thực tiễn.
  3. Về tư tưởng: Giúp sinh viên khẳng định những nền tảng khoa học và cách mạng
  của chủ nghĩa duy vật biện chứng; đấu tranh chống lại các quan điểm sai trái của chủ nghĩa
  duy tâm và chủ nghĩa duy vật siêu hình.

B. NỘI DUNG

I- VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

1. Vật chất và phương thức tồn tại của vật chất
a) Quan niệm của chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật trước C. Mác về phạm trù
vật chất

Các nhà triết học duy tâm, cả chủ nghĩa duy tâm khách quan và chủ nghĩa duy tâm chủ quan, từ thời cổ đại đến văn minh tuy buộc phải thừa nhận sự sống sót của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ của quốc tế nhưng lại phủ nhận đặc trưng “ tự thân sống sót ” của chúng. Chủ nghĩa duy tâm khách quan thừa nhận sự sống sót hiện thực của giới tự nhiên, nhưng lại cho rằng nguồn gốc của nó là do “ sự tha hóa ” của “ ý thức quốc tế ”. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng đặc trưng cơ bản nhất của mọi sự vật, hiện tượng kỳ lạ là sự sống sót phụ thuộc vào chủ quan, tức là một hình thức sống sót khác của ý thức. Do đó về mặt nhận thức luận, chủ nghĩa duy tâm cho rằng con người hoặc là không hề, hoặc là chỉ nhận thức được cái bóng, cái vẻ bên ngoài của sự vật, hiện tượng kỳ lạ. Thậm chí theo họ, quy trình nhận thức của con người chẳng qua chỉ là quy trình ý thức đi “ tìm lại ” chính bản thân mình dưới hình thức khác. Như vậy, về thực ra, những nhà triết học duy tâm đã phủ nhận đặc tính sống sót khách quan của vật chất. Thế giới quan duy tâm rất gần với thế giới quan tôn giáo và tất yếu dẫn họ đến với thần học. Quan điểm nhất quán từ xưa đến nay của những nhà triết học duy vật là thừa nhận sự sống sót khách quan của quốc tế vật chất, lấy bản thân giới tự nhiên để lý giải tự nhiên. Lập trường đó là đúng đắn, tuy nhiên chưa đủ để những nhà duy vật trước C. Mác đi đến một ý niệm hoàn hảo về phạm trù nền tảng này. Tuy vậy, cùng với những văn minh của lịch sử vẻ vang ,

quan niệm của các nhà triết học duy vật về vật chất cũng từng bước phát triển theo hướng
ngày càng sâu sắc và trừu tượng hóa khoa học hơn.
Chủ nghĩa duy vật thời cổ đại. Thời cổ đại, đặc biệt là ở Hy Lạp – La Mã, Trung
Quốc, Ấn Độ đã xuất hiện chủ nghĩa duy vật với quan niệm chất phác về giới tự nhiên, về
vật chất. Nhìn chung, các nhà duy vật thời cổ đại quy vật chất về một hay một vài dạng
cụ thể và xem chúng là khởi nguyên của thế giới, tức là quy vật chất về những vật thể
hữu hình, cảm tính đang tồn tại ở thế giới bên ngoài, chẳng hạn: nước (Thales), lửa
(Heraclitus), không khí (Anaximenes); đất, nước, lửa, gió (Tứ đại – Ấn Độ); kim, mộc,
thủy, hỏa, thổ (Ngũ hành – Trung Quốc). Một số trường hợp đặc biệt quy vật chất (không
chỉ vật chất mà thế giới) về những cái trừu tượng như Không (Phật giáo), Đạo (Lão
Trang).
Một bước tiến mới trên con đường xây dựng quan niệm duy vật về vật chất được thể
hiện trong quan niệm của nhà triết học Hy Lạp cổ đại Anaximander. Anaximander cho
rằng, cơ sở đầu tiên của mọi vật trong vũ trụ là một dạng vật chất đơn nhất, vô định, vô
hạn và tồn tại vĩnh viễn, đó là Apeirôn. Theo Anaximander, Apeirôn luôn ở trong trạng
thái vận động và từ đó nảy sinh những mặt đối lập chất chứa trong nó, như nóng và
lạnh, khô và ướt, sinh ra và chết đi, v.. Đây là một cố gắng muốn thoát ly cách nhìn
trực quan về vật chất, muốn tìm một bản chất sâu sắc hơn đang ẩn giấu phía sau các
hiện tượng cảm tính bề ngoài các sự vật. Tuy nhiên, khi Anaximander cho rằng,
Apeirôn là một cái gì đó ở giữa nước và không khí thì ông vẫn chưa vượt khỏi hạn chế
của các quan niệm trước đó về vật chất.
Bước tiến quan trọng nhất của sự phát triển phạm trù vật chất là định nghĩa vật chất
của hai nhà triết học Hy Lạp cổ đại là Leucippus (Lơxíp) (khoảng 500 – 440 trước Công
nguyên) và Democritos (Đêmôcrít) (khoảng 460 – 370 trước Công nguyên). Cả hai ông
đều cho rằng, vật chất là nguyên tử. Nguyên tử theo họ là những hạt nhỏ nhất, không thể
phân chia, không khác nhau về chất, tồn tại vĩnh viễn và sự phong phú của chúng về hình
dạng, tư thế, trật tự sắp xếp quy định tính muôn vẻ của vạn vật. Theo thuyết nguyên tử thì
vật chất theo nghĩa bao quát nhất, chung nhất không đồng nghĩa với những vật thể mà
con người có thể cảm nhận được một cách trực tiếp, mà là một lớp các phần tử hữu hình
rộng rãi nằm sâu trong mỗi sự vật, hiện tượng. Quan niệm này không những thể hiện một
bước tiến khá xa của các nhà triết học duy vật trong quá trình tìm kiếm một định nghĩa
đúng đắn về vật chất mà còn có ý nghĩa như một dự báo khoa học tài tình của con người
về cấu trúc của thế giới vật chất nói chung.
Chủ nghĩa duy vật thế kỷ XV – XVIII. Bắt đầu từ thời kỳ phục hưng (thế kỷ XV),
phương Tây đã có sự bứt phá so với phương Đông ở chỗ khoa học thực nghiệm ra đời,
đặc biệt là sự phát triển mạnh của cơ học, công nghiệp. Đến thế kỷ XVII – XVIII, chủ
nghĩa duy vật mang hình thức chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy móc. Thuyết nguyên tử
vẫn được các nhà triết học và khoa học tự nhiên thời kỳ phục hưng và cận đại (thế kỷ XV

• XVIII) như Galilei (Galilê), Bacon, Hobbes, Spinoza, Holbach, Diderot, Newton
  (Niutơn)… tiếp tục nghiên cứu, khẳng định trên lập trường duy vật. Đặc biệt, những thành
  công kỳ diệu của Newton trong vật lý học cổ điển (nghiên cứu cấu tạo và thuộc tính của
  các vật thể vật chất vĩ mô – bắt đầu tính từ nguyên tử trở lên) và việc khoa học vật lý thực

cùng tư duy của tất cả chúng ta để tổ chức triển khai những cảm xúc đó. Theo đó, Ernst Mach ( E. Makhơ ) phủ nhận tính hiện thực khách quan của điện tử. Wilhelm Ostwald ( Ốtvan ) phủ nhận sự sống sót thực tiễn của nguyên tử và phân tử. Còn Henri Bergson ( Piếcsơn ) thì định nghĩa : Vật chất là cái phi vật chất đang hoạt động ( ! ). Đây chính là cuộc khủng hoảng cục bộ vật lý học tân tiến mà như V. Lênin chứng minh và khẳng định, thực ra của nó “ là ở sự đảo lộn của những quy luật cũ và những nguyên tắc cơ bản, ở sự gạt bỏ thực tại khách quan ở bên ngoài ý thức, tức là ở sự sửa chữa thay thế chủ nghĩa duy vật bằng chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa bất khả tri ” 1. Tình hình trên đã làm cho nhiều nhà khoa học tự nhiên trượt từ chủ nghĩa duy vật máy móc, siêu hình sang chủ nghĩa tương đối, rồi rơi vào chủ nghĩa duy tâm. V. Lênin gọi đó là “ chủ nghĩa duy tâm vật lý học ” và coi đó là “ một bước ngoặt nhất thời ”, là “ thời kỳ ốm đau ngắn ngủi ”, là “ chứng bệnh của sự trưởng thành ”, là “ một vài loại sản phẩm chết, một vài thứ cặn bã nào đó phải vứt vào sọt rác ” 2. Để khắc phục cuộc khủng hoảng cục bộ này, V. Lênin cho rằng : “ Tinh thần duy vật cơ bản của vật lý học, cũng như của toàn bộ những khoa học tự nhiên tân tiến, sẽ thắng lợi tổng thể mọi thứ khủng hoảng cục bộ, nhưng với điều kiện kèm theo tất yếu là chủ nghĩa duy vật biện chứng phải thay thế sửa chữa chủ nghĩa duy vật siêu hình ” 3 .c ) Quan niệm của triết học Mác – Lênin về vật chất Trong đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết bất khả tri và phê phán chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy móc, C. Mác và Ph. Ăngghen đã đưa ra những tư tưởng rất quan trọng về vật chất. Theo Ph. Ăngghen, để có một ý niệm đúng đắn về vật chất, cần phải có sự phân biệt rõ ràng giữa vật chất với tính cách là một phạm trù của triết học với bản thân những sự vật, hiện tượng kỳ lạ đơn cử của quốc tế vật chất. “ Vật chất, với tư cách là vật chất, là một phát minh sáng tạo thuần túy của tư duy và là một sự trừu tượng. Chúng ta bỏ lỡ những sự khác nhau về chất của những sự vật, khi tất cả chúng ta gộp chúng, với tư cách là những vật sống sót hữu hình, vào khái niệm vật chất. Do đó, khác với những vật chất nhất định và đang sống sót, vật chất, với tính cách là vật chất, không có sự sống sót cảm tính ” 2. Như vậy, vật chất với tính cách là vật chất, một phát minh sáng tạo thuần túy của tư duy, và là một trừu tượng thuần túy, không có sự sống sót cảm tính. Ph. Ăngghen cũng chỉ ra rằng, bản thân phạm trù vật chất cũng không phải là sự phát minh sáng tạo tùy tiện của tư duy con người, mà trái lại, là tác dụng của con đường trừu tượng hóa của tư duy con người về những sự vật, hiện tượng kỳ lạ hoàn toàn có thể cảm biết được bằng những giác quan. Các sự vật, hiện tượng kỳ lạ của quốc tế, dù rất phong phú và đa dạng, muôn vẻ nhưng chúng vẫn có một đặc tính chung, thống nhất đó là tính vật chất – tính sống sót độc lập không phụ thuộc vào ý thức. Để bao quát được toàn bộ những sự vật, hiện tượng kỳ lạ đơn cử, thì tư duy cần phải nắm lấy đặc tính chung này và đưa nó vào trong phạm trù vật chất. “ Ê-te có tính vật chất không ? Nếu ê-te nói chung sống sót thì ê-te phải có tính vật chất, nó phải nằm trong khái niệm vật chất ” 2. Đặc biệt, Ph. Ăngghen chứng minh và khẳng định, xét về thực ra, nội hàm của phạm trù vật chất

1, 2, 3. V. Lênin: Toàn tập, Sđd, t, tr, 388, 379.
2, 2. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr, 737.

chẳng qua chỉ là sự tóm tắt, tập hợp theo những thuộc tính chung của tính phong phú và đa dạng, muôn vẻ nhưng hoàn toàn có thể cảm biết được bằng những giác quan của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ của quốc tế vật chất. “ Thực thể, vật chất không phải cái gì khác hơn là tổng số những vật thể từ đó người ta rút ra khái niệm ấy bằng con đường trừu tượng hóa ; hoạt động với t ính cách là hoạt động không phải là cái gì khác hơn là tổng số những hình thức hoạt động hoàn toàn có thể cảm biết được bằng những giác quan ; những từ như “ vật chất ” và “ hoạt động ” chỉ là những sự tóm tắt trong đó tất cả chúng ta tập hợp theo những thuộc tính chung của chúng, rất nhiều sự vật khác nhau hoàn toàn có thể cảm biết được bằng những giác quan. Vì thế chỉ hoàn toàn có thể nhận thức được vật chất và hoạt động bằng cách điều tra và nghiên cứu những vật thể riêng không liên quan gì đến nhau và những hình thức riêng không liên quan gì đến nhau của hoạt động, và khi tất cả chúng ta nhận thức được những cái ấy thì tất cả chúng ta cũng nhận thức được cả vật chất và hoạt động với tính cách là vật chất và hoạt động ” 1. C. Mác không đưa ra một định nghĩa về vật chất, nhưng đã vận dụng đúng đắn quan điểm duy vật biện chứng về vật chất trong nghiên cứu và phân tích những yếu tố chính trị – xã hội, đặc biệt quan trọng là trong nghiên cứu và phân tích quy trình sản xuất vật chất của xã hội và lan rộng ra quan điểm duy vật biện chứng về vật chất để nghiên cứu và phân tích sống sót xã hội và mối quan hệ biện chứng giữa sống sót xã hội và ý thức xã hội. C. Mác và Ph. Ăngghen đã khẳng định chắc chắn quan điểm duy vật biện chứng của mình trong điều tra và nghiên cứu lịch sử vẻ vang như sau : Những tiền đề xuất phát của tôi, “ Đó là những cá thể hiện thực, là hoạt động giải trí của họ và những điều kiện kèm theo hoạt động và sinh hoạt vật chất của họ, những điều kiện kèm theo mà họ thấy có sẵn cũng như những điều kiện kèm theo do hoạt động giải trí của chính họ tạo ra … ” 2. Như vậy, vật chất trong xã hội chính là sống sót của chính bản thân con người cùng với những điều kiện kèm theo hoạt động và sinh hoạt vật chất của con người, hoạt động giải trí vật chất và những quan hệ vật chất giữa người với người. V. Lênin đã thực thi tổng kết tổng lực những thành tựu mới nhất của khoa học, đấu tranh chống mọi bộc lộ của chủ nghĩa không tin, duy tâm đang lầm lẫn hoặc xuyên tạc những thành tựu mới trong nhận thức đơn cử của con người về vật chất, mưu toan bác bỏ chủ nghĩa duy vật, qua đó bảo vệ và tăng trưởng ý niệm duy vật biện chứng về phạm trù vật chất. Để đưa ra được một ý niệm thực sự khoa học về vật chất, V. Lênin đặc biệt quan trọng chăm sóc đến việc tìm kiếm phương pháp định nghĩa cho phạm trù này. Kế thừa những tư tưởng của C. Mác và Ph. Ăngghen, V. Lênin đã định nghĩa vật chất với tư cách là một phạm trù triết học và bằng cách đem trái chiều với phạm trù ý thức trên phương diện nhận thức luận cơ bản. V. Lênin viết : “ không hề đem lại cho hai khái niệm nhận thức luận này một định nghĩa nào khác ngoài cách chỉ rõ rằng trong hai khái niệm đó, cái nào đượ c coi là có trước ” 3. Trong tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm tay nghề phê phán, V. Lênin đã đưa ra định nghĩa về vật chất như sau : “ Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm xúc, được cảm xúc của tất cả chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và sống sót không chịu ràng buộc vào cảm xúc ” 2. Đây là

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr-727.
2. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr. 28 -29.
3, 2. V. Lênin: Toàn tập, Sđd, t, tr, 151.

tức là luôn bộc lộ sự sống sót hiện thực của mình dưới dạng những thực thể. Các thực thể này do những đặc tính bản thể luận vốn có của nó, nên khi trực tiếp hoặc gián tiếp tác động ảnh hưởng vào những giác quan sẽ đem lại cho con người những cảm xúc. Mặc dù không phải mọi sự vật, hiện tượng kỳ lạ, quy trình trong quốc tế khi tác động ảnh hưởng lên giác quan của con người đều được những giác quan con người nhận ra ; có cái phải qua dụng cụ khoa học, thậm chí còn có cái bằng dụng cụ khoa học nhưng cũng chưa biết ; có cái đến nay vẫn chưa có dụng cụ khoa học để biết được ; tuy nhiên, nếu nó sống sót khách quan, hiện thực ở bên ngoài, độc lập, không phụ thuộc vào vào ý thức của con người thì nó vẫn là vật chất. Chủ nghĩa duy vật biện chứng không bàn đến vật chất một cách chung chung, mà bàn đến nó trong mối quan hệ với ý thức của con người ; trong đó, xét trên phương diện nhận thức luận thì vật chất là cái có trước, là tính thứ nhất, là cội nguồn của cảm xúc ( ý thức ) ; còn cảm xúc ( ý thức ) là cái có sau, là tính thứ hai, là cái nhờ vào vào vật chất. Đó cũng là câu vấn đáp theo lập trường nhất nguyên duy vật của V. Lênin so với mặt thứ nhất yếu tố cơ bản của triết học. Thứ ba, vật chất là cái mà ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó. Chỉ có một quốc tế duy nhất là quốc tế vật chất. Trong quốc tế ấy, theo quy luật vốn có của nó mà đến một thời gian nhất định sẽ cùng một lúc sống sót hai hiện tượng kỳ lạ – hiện tượng kỳ lạ vật chất và hiện tượng kỳ lạ ý thức. Các hiện tượng kỳ lạ vật chất luôn sống sót khách quan, không chịu ràng buộc vào những hiện tượng kỳ lạ ý thức. Còn những hiện tượng kỳ lạ niềm tin ( cảm xúc, tư duy, ý thức … ) lại luôn luôn có nguồn gốc từ những hiện tượng kỳ lạ vật chất và những gì có được trong những hiện tượng kỳ lạ ý thức ấy ( nội dung của chúng ) chẳng qua cũng chỉ là chép lại, chụp lại, là bản sao của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ đang sống sót với tư cách là hiện thực khách quan. Như vậy, cảm xúc là cơ sở duy nhất của mọi sự hiểu biết, tuy nhiên bản thân nó lại không ngừng chép lại, chụp lại, phản ánh hiện thực khách quan, nên về nguyên tắc, con người hoàn toàn có thể nhận thức được quốc tế vật chất. Trong quốc tế vật chất không có gì là không hề biết, chỉ có những cái đã biết và những cái chưa biết, do hạn chế của con người trong từng quy trình tiến độ lịch sử dân tộc nhất định. Cùng với sự tăng trưởng của khoa học, những giác quan của con người ngày càng được “ nối dài ”, số lượng giới hạn nhận thức của những thời đại bị vượt qua, bị mất đi chứ không phải vật chất mất đi như những người duy tâm ý niệm. Khẳng định trên đây có ý nghĩa rất là quan trọng trong việc bác bỏ thuyết “ bất khả tri ”, đồng thời có công dụng khuyến khích những nhà khoa học đi sâu khám phá quốc tế vật chất, góp thêm phần làm giàu kho tàng tri thức trái đất. Ngày nay, khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và nhân văn ngày càng tăng trưởng với những tò mò mới càng khẳng định tính đúng đắn của ý niệm duy vật biện chứng về vật chất, chứng tỏ định nghĩa vật chất của V. Lênin vẫn giữ nguyên giá trị, và do đó, chủ nghĩa duy vật biện chứng ngày càng khẳng định chắc chắn vai trò là hạt nhân thế giới quan, phương pháp luận đúng đắn của những khoa học tân tiến. Ý nghĩa phương pháp luận của ý niệm vật chất của triết học Mác – Lênin Định nghĩa vật chất của V. Lênin đã xử lý hai mặt yếu tố cơ bản của triết học trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng ; phân phối nguyên tắc thế giới quan vàphương pháp luận khoa học để đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết không hề biết, chủ nghĩa duy vật siêu hình và mọi biểu lộ của chúng trong triết học tư sản văn minh về phạm trù này. Trong nhận thức và thực tiễn, yên cầu con người phải không cho nguyên tắc khách quan, xuất phát từ hiện thực khách quan, tôn trọng khách quan, nhận thức và vận dụng đúng quy luật khách quan … Định nghĩa vật chất của V. Lênin là cơ sở khoa học cho việc xác lập vật chất trong nghành nghề dịch vụ xã hội, đó là những điều kiện kèm theo hoạt động và sinh hoạt vật chất, hoạt động giải trí vật chất và những quan hệ vật chất xã hội giữa người với người. Nó còn tạo sự link giữa chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử vẻ vang thành một mạng lưới hệ thống lý luận thống nhất, góp thêm phần tạo nên nền tảng lý luận khoa học cho việc nghiên cứu và phân tích một cách duy vật biện chứng những yếu tố của chủ nghĩa duy vật lịch sử vẻ vang, trước hết là những yếu tố về sự hoạt động và tăng trưởng của phương pháp sản xuất vật chất, về mối quan hệ giữa sống sót xã hội và ý thức xã hội, về mối quan hệ giữa quy luật khách quan của lịch sử dân tộc và hoạt động giải trí có ý thức của con người …d ) Phương thức sống sót của vật chất Phương thức sống sót của vật chất tức là phương pháp sống sót và hình thức sống sót của vật chất. Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định chắc chắn : Vận động là phương pháp sống sót, đồng thời là hình thức sống sót của vật chất ; khoảng trống, thời hạn là hình thức sống sót của vật chất. * Vận động Sự sống sót của quốc tế vật chất rất là nhiều mẫu mã và phức tạp. Với tư cách là một khái niệm triết học, hoạt động theo nghĩa chung nhất là mọi sự biến hóa nói chung. Ph. Ăngghen viết : “ Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất, – tức được hiểu là một phương pháp sống sót của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất, – thì gồm có toàn bộ mọi sự biến hóa và mọi quy trình diễn ra trong ngoài hành tinh, kể từ sự biến hóa vị trí đơn thuần cho đến tư duy ” 1. – Vận động là phương pháp sống sót của vật chất Trước hết, hoạt động là thuộc tính cố hữu của vật chất. Không ở đâu và ở nơi nào lại hoàn toàn có thể có vật chất không hoạt động. Sự sống sót của vật chất là sống sót bằng cách hoạt động, tức là vật chất dưới những dạng thức của nó luôn luôn trong quy trình đổi khác không ngừng. Các dạng sống sót đơn cử của vật chất không hề không có thuộc tính hoạt động. Thế giới vật chất, từ những thiên thể khổng lồ đến những hạt cơ bản vô cùng nhỏ, từ giới vô cơ đến giới hữu cơ, từ hiện tượng kỳ lạ tự nhiên đến hiện tượng kỳ lạ xã hội, toàn bộ đều ở trạng thái không ngừng hoạt động, biến hóa. Sở dĩ như vậy là vì, bất kỳ sự vật, hiện tượng kỳ lạ nào cũng là một thể thống nhất có cấu trúc nhất định giữa những tác nhân, những khuynh hướng, những bộ phận khác nhau, trái chiều nhau. Trong mạng lưới hệ thống ấy, chúng luôn ảnh hưởng tác động, ảnh hưởng tác động lẫn nhau và chính sự ảnh hưởng tác động, tác động ảnh hưởng qua lại lẫn nhau ấy gây ra sự đổi khác nói chung, tức là hoạt động. Như thế, hoạt động của vật chất là tự thân hoạt động và mang tính thông dụng. Vật chất chỉ hoàn toàn có thể sống sót bằng cách hoạt động và trải qua hoạt động mà bộc lộ sự sống sót của nó với những hình dạng đa dạng và phong phú, muôn vẻ, vô tận. Do đó, con người chỉ nhận

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr. 519.

trên các nguyên tắc: các hình thức vận động phải tương ứng với trình độ nhất định của tổ
chức vật chất; các hình thức vận động có mối liên hệ phát sinh, nghĩa là hình thức vận
động cao nảy sinh trên cơ sở của những hình thức vận động thấp và bao hàm hình thức
vận động thấp; hình thức vận động cao khác về chất so với hình thức vận động thấp và
không thể quy về hình thức vận động thấp. Việc phân chia các hình thức vận động cơ bản
có ý nghĩa quan trọng đối với việc phân chia đối tượng và xác định mối quan hệ giữa các
ngành khoa học, đồng thời cũng cho phép vạch ra các nguyên lý đặc trưng cho sự tương
quan giữa các hình thức vận động của vật chất. Trong tương lai, khoa học hiện đại có thể
sẽ phát hiện ra những trình độ tổ chức vật chất mới, và do đó, cũng có thể tìm ra những
hình thức vận động mới, cho nên có thể và cần phải phát triển, bổ sung cho sự phân loại
nói trên của Ph. Ăngghen, mặc dù những nguyên tắc căn bản của sự phân loại đó vẫn giữ
nguyên giá trị.
Các hình thức vận động tồn tại trong mối liên hệ không thể tách rời nhau. Giữa hai
hình thức vận động cao và thấp có thể có hình thức vận động trung gian, đó là những mắt
khâu chuyển tiếp trong quá trình chuyển hóa lẫn nhau của các hình thức vận động. Tuy
nhiên, những kết cấu vật chất đặc thù bao giờ cũng được đặc trưng bởi một hình thức vận
động cơ bản nhất định và khi đó các hình thức vận động khác chỉ tồn tại như những nhân
tố, những vệ tinh của hình thức vận động cơ bản. Vì vậy, vừa phải thấy mối liên hệ giữa
các hình thức vận động, vừa phải phân biệt sự khác nhau về chất của chúng.
Các nhà triết học duy vật thế kỷ XVII và XVIII, do quan niệm siêu hình, đã quy mọi
hình thức vận động thành một hình thức duy nhất là vận động cơ học. Họ coi hoạt động
của giới tự nhiên và của cả con người không gì khác hơn là hoạt động của một cỗ máy.
Việc quy hình thức vận động phức tạp thành hình thức vận động giản đơn được gọi là
chủ nghĩa cơ giới. Quan niệm sai lầm của chủ nghĩa cơ giới là nguyên nhân dẫn đến bế
tắc trong việc lý giải những biến đổi của thế giới sinh vật và xã hội.
Đến giữa thế kỷ XIX, những người theo chủ nghĩa Đácuyn xã hội, một biến tướng
của chủ nghĩa cơ giới, lại quy vận động xã hội thành vận động sinh học, coi con người
như là một sinh vật thuần túy. Họ cho rằng, sự tồn tại, phát triển của xã hội là quá trình
chọn lọc tự nhiên, trong đó con người cắn xé, tiêu diệt lẫn nhau để sinh tồn, kẻ nào mạnh,
thích ứng được thì tồn tại, ngược lại sẽ bị tiêu diệt. Rõ ràng, thuyết tiến hóa của Darwin
(Đácuyn) là một khoa học chân chính; còn chủ nghĩa Đácuyn xã hội là sai lầm, bịa đặt vì
nó hạ con người xuống hàng con vật. Sự ra đời của chủ nghĩa Đácuyn xã hội có nguồn
gốc nhận thức, nhưng chủ yếu là do nguyên nhân giai cấp. Nó là cơ sở lý luận cho sự áp
đặt trật tự tư bản, biện hộ cho chính sách xâm lược của chủ nghĩa đế quốc. V. Lênin cho
rằng, dựa vào những khái niệm như “đấu tranh sinh tồn”, “đồng hóa”, “dị hóa” thì sẽ
không hiểu gì về khoa học xã hội, và do đó không thể dán nhãn hiệu “sinh vật học” lên
những hiện tượng xã hội như khủng hoảng kinh tế, cách mạng xã hội và đấu tranh giai
cấp. Bởi vậy, nghiên cứu sự thống nhất và khác nhau của các hình thức vận động của vật
chất vừa là vấn đề có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng, đồng thời là vấn đề có ý
nghĩa thực tiễn sâu sắc, giúp chúng ta đề phòng và khắc phục những sai lầm trong nghiên
cứu khoa học và thực tiễn xã hội.
– Vận động và đứng im

Sự hoạt động không ngừng của vật chất không những không loại trừ mà trái lại còn bao hàm trong đó sự đứng im tương đối. Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, đứng im là trạng thái không thay đổi về chất của sự vật, hiện tượng kỳ lạ trong những mối quan hệ và điều kiện kèm theo đơn cử, là hình thức biểu lộ sự sống sót thực sự của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ và là điều kiện kèm theo cho sự hoạt động chuyển hóa của vật chất. Như vậy, đứng im chỉ có tính trong thời điểm tạm thời, chỉ xảy ra trong một mối quan hệ nhất định chứ không phải trong mọi mối quan hệ cùng một thời gian, chỉ xảy ra với một hình thức hoạt động nào đó, ở một lúc nào đó, chứ không phải cùng một lúc so với mọi hình thức hoạt động. Hơn nữa, đứng im chỉ là sự bộc lộ của một trạng thái hoạt động – hoạt động trong cân đối, trong sự không thay đổi tương đối. Nói cách khác, đứng im là một dạng của hoạt động, trong đó sự vật chưa đổi khác cơ bản về chất, nó còn là nó chứ chưa chuyển hóa thành cái khác. Vận động riêng biệt có xu thế hình thành, duy trì sự sống sót không thay đổi của một sự vật, hiện tượng kỳ lạ nào đó. Nhưng, hoạt động nói chung, tức là sự tác động ảnh hưởng qua lại của vô số những sự vật, hiện tượng kỳ lạ, lại làm cho tổng thể những sự vật, hiện tượng kỳ lạ không ngừng biến hóa, cho nên vì thế đứng im chỉ tương đối, trong thời điểm tạm thời. Ph. Ăngghen viết : “ hoạt động riêng không liên quan gì đến nhau có xu thế chuyển thành cân đối, hoạt động hàng loạt lại phá hoại sự cân đối riêng không liên quan gì đến nhau ” 1. Mặc dù mang đặc thù tương đối trong thời điểm tạm thời, nhưng đứng im lại “ xác nhận ” cho hình thức sống sót thực sự của vật chất, là điều kiện kèm theo cho sự hoạt động chuyển hóa của vật chất. Không có đứng im thì không có sự không thay đổi của sự vật và con người cũng không khi nào nhận thức được chúng. Không có đứng im thì sự vật, hiện tượng kỳ lạ cũng không hề triển khai được sự hoạt động chuyển hóa tiếp theo. Vận động và đứng im tạo nên sự thống nhất biện chứng của những mặt trái chiều trong sự phát sinh, sống sót và tăng trưởng của mọi sự vật, hiện tượng kỳ lạ, nhưng hoạt động là tuyệt đối, còn đứng im là tương đối. Sự vật, hiện tượng kỳ lạ khác nhau, hoặc cùng một sự vật, hiện tượng kỳ lạ nhưng trong những mối quan hệ khác nhau, ở những điều kiện kèm theo khác nhau, thì đứng im cũng khác nhau. Ví dụ : đứng im của một nguyên tử sẽ khác đứng im của một hình thái kinh tế tài chính – xã hội ; đứng im của một xã hội về mặt chính trị sẽ khác đứng im về mặt kinh tế tài chính … Vì vậy, yếu tố không chỉ ở chỗ khẳng định tính tuyệt đối của hoạt động và tính tương đối của đứng im mà phải điều tra và nghiên cứu sự hoạt động và đứng im của sự vật, hiện tượng kỳ lạ với quan điểm lịch sử dân tộc, đơn cử. Quan niệm của phép biện chứng duy vật về hoạt động của vật chất yên cầu phải không cho quan điểm hoạt động vào nhận thức và thực tiễn. Quan điểm hoạt động yên cầu phải xem xét, nhìn nhận sự vật, hiện tượng kỳ lạ trong quy trình hoạt động, đồng thời khi thực thi tái tạo sự vật, hiện tượng kỳ lạ phải trải qua những hình thức hoạt động vốn có, đặc trưng của chúng. Nhận thức những hình thức hoạt động của vật chất thực ra là nhận thức bản thân quốc tế vật chất. * Không gian và thời hạn Dựa trên những thành tựu của khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa duy vật biện chứng đã khẳng định tính khách quan của khoảng trống và thời hạn, xem khoảng trống và thời

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr.

phương pháp luận về tính lịch sử dân tộc – đơn cử trong nhận thức và hoạt động giải trí thực tiễn ._đ ) Tính thống nhất vật chất của quốc tế

• Tồn tại của thế giới là tiền đề cho sự thống nhất của thế giới_
  Trong quan niệm về sự thống nhất của thế giới phải lấy việc thừa nhận sự tồn tại của
  nó làm tiền đề. Không thừa nhận sự tồn tại của thế giới thì không thể nói tới việc nhận
  thức thế giới.
  Trong việc nhận thức thế giới, vấn đề đầu tiên nảy sinh đối với tư duy triết học là:
  Thế giới quanh ta có thực hay chỉ là sản phẩm thuần túy của tư duy con người? Hơn nữa,
  mọi sự vật, hiện tượng mà ta đã biết được không phải là vĩnh viễn, vậy có thể nói tới sự
  tồn tại của chúng và suy rộng ra có thể nói về sự tồn tại của thế giới hay không? Nếu
  khẳng định là có, thì tồn tại là gì?
  Theo nghĩa chung nhất, tồn tại là phạm trù dùng để chỉ tính có thực của thế giới xung
  quanh con người. Khẳng định sự tồn tại là gạt bỏ những nghi ngờ về tính không thực, sự
  hư vô, tức là gạt bỏ sự “không tồn tại”.
  Sự tồn tại của thế giới là hết sức phong phú về dạng, loại. Có tồn tại vật chất và tồn
  tại tinh thần. Có tồn tại khách quan và tồn tại chủ quan. Có tồn tại của tự nhiên và tồn tại
  của xã hội… Nhưng quy luật phát triển của lịch sử tư tưởng triết học vừa cho phép lại vừa
  đòi hỏi con người không thể dừng lại ở việc khẳng định hay phủ định tồn tại nói chung,
  mà phải đi đến quan niệm về bản chất của tồn tại. Theo đó, hình thành hai trường phái
  đối lập nhau trong việc giải quyết vấn đề này. Chủ nghĩa duy vật hiểu sự tồn tại của thế
  giới như một chỉnh thể mà bản chất của nó là vật chất. Trái lại, các nhà triết học duy tâm
  khẳng định chỉ có thế giới tinh thần mới tồn tại nên bản chất của tồn tại cũng là tinh thần.
  Đúng là thế giới quanh ta tồn tại, nhưng hình thức tồn tại của thế giới là hết sức đa
  dạng. Vì thế, tồn tại của thế giới là tiền đề cho sự thống nhất của thế giới. Song, tính
  thống nhất của thế giới không phải ở sự tồn tại của nó. Sự khác nhau về nguyên tắc giữa
  quan niệm duy vật và quan niệm duy tâm không phải ở việc có thừa nhận hay không thừa
  nhận tính thống nhất của thế giới, mà là ở chỗ chủ nghĩa duy vật cho rằng, cơ sở của sự
  thống nhất của thế giới là ở tính vật chất của nó.
  * Thế giới thống nhất ở tính vật chất
  Căn cứ vào đời sống thực tiễn và sự phát triển lâu dài của triết học và khoa học, chủ
  nghĩa duy vật biện chứng khẳng định bản chất của thế giới là vật chất, thế giới thống
  nhất ở tính vật chất. Điều đó được thể hiện ở những điểm cơ bản sau đây:

• Chỉ một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất. Thế giới vật chất tồn
  tại khách quan, có trước và độc lập với ý thức con người, được ý thức con người phản
  ánh.
• Mọi bộ phận của thế giới có mối quan hệ vật chất thống nhất với nhau, biểu hiện ở
  chỗ chúng đều là những dạng cụ thể của vật chất, là sản phẩm của vật chất, cùng chịu sự
  chi phối của những quy luật khách quan, phổ biến của thế giới vật chất.
• Thế giới vật chất không do ai sinh ra và cũng không tự mất đi, tồn tại vĩnh viễn, vô
  hạn và vô tận. Trong thế giới, các sự vật, hiện tượng luôn luôn vận động, biến đổi không

ngừng và chuyển hóa lẫn nhau, là nguồn gốc, nguyên do và hiệu quả của nhau, về thực ra, đều là những quy trình vật chất. Quan niệm trên đây của chủ nghĩa duy vật biện chứng đã được đời sống hiện thực của con người và hàng loạt sự tăng trưởng của khoa học xác lập. Con người không hề bằng ý thức của mình sản sinh ra được những đối tượng người tiêu dùng vật chất, mà chỉ hoàn toàn có thể cải biến quốc tế vật chất trên cơ sở nắm vững những thuộc tính khách quan vốn có của những dạng vật chất và những quy luật hoạt động của quốc tế vật chất. Với sự tăng trưởng của thiên văn học, quang phổ học, ngoài hành tinh học, người ta khẳng định chắc chắn rằng : Không hề có một quốc tế siêu nhiên nào ngoài toàn cầu. Hóa học tân tiến đã chứng tỏ rằng, giới hữu cơ không có thực chất thần bí, tách biệt với giới vô cơ mà được cấu trúc từ những thành phần vô cơ, tăng trưởng từ giới vô cơ ; sự khác nhau giữa chúng chỉ ở cấu trúc và trình độ tổ chức triển khai, giữa chúng hoàn toàn có thể và tất yếu chuyển hóa sang nhau trong những điều kiện kèm theo nhất định theo quy luật khách quan của quốc tế vật chất. Sự tăng trưởng của sinh vật học, từ những phát hiện về tế bào, tiến hóa luận của Darwin cho đến triết lý về gen, về những phân tử ADN và ARN đã cho tất cả chúng ta biết chắc như đinh rằng thực vật, động vật hoang dã, khung hình con người đều có thành phần vô cơ, có cấu trúc và phân hóa tế bào như nhau, có cùng cơ cấu tổ chức di truyền sự sống, là những bậc thang trong quy trình tiến hóa của quốc tế vật chất_. _ Điều đó chứng tỏ sự nhiều mẫu mã của quốc tế không đồng nghĩa tương quan với tổng số những biến cố ngẫu nhiên, không phải là sự bày ra lộn xộn của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ, không phải là sự phát minh sáng tạo ra một cách tùy tiện của một lực lượng siêu nhiên nào mà là một chỉnh thể thống nhất, trong đó những sự vật, hiện tượng kỳ lạ luôn có mối liên hệ tất yếu với nhau, là điều kiện kèm theo sống sót cho nhau, luôn được sinh ra, tăng trưởng và mất đi theo một lôgích nhất định, theo những quy luật khách quan vốn có của quốc tế vật chất. Sự tăng trưởng của định luật bảo toàn và chuyển hóa nguồn năng lượng cũng như những quy luật về vật chất hoạt động đều chứng tỏ rằng, vật chất không tự nhiên sinh ra và không mất đi, mà luôn chuyển hóa từ dạng này sang dạng khác. Những thành tựu mới nhất về thiên văn học, cơ học lượng tử, thuyết tương đối cùng với sự phát hiện ra hạt và trường, hạt và phản hạt, cũng như khoa học thực nghiệm đã tạo ra được những phản nguyên tử, giải thuật được map gen người … càng cho tất cả chúng ta thấy rõ không có quốc tế phi vật chất, không có số lượng giới hạn sau cuối của vật chất nói chung cả về quy mô, đặc thù, cấu trúc và thuộc tính. Cùng với sự tăng trưởng của khoa học và thực tiễn, con người ngày càng phát hiện ra nhiều mắt khâu trung gian trong sợi dây chuyền sản xuất hoạt động vô tận của vật chất, và chính điều ấy được cho phép tất cả chúng ta khẳng định tính liên tục, thống nhất của những quy trình, những trình độ tăng trưởng từ thấp đến cao của vật chất. Không có bất kỳ sự vật, hiện tượng kỳ lạ nào là hư vô hay sinh ra từ hư vô mà chỉ có những sự vật, hiện tượng kỳ lạ vật chất có nguồn gốc vật chất. Xã hội loài người suy cho cùng cũng là Lever đặc biệt quan trọng của tổ chức triển khai vật chất và là Lever cao nhất của cấu trúc vật chất. Trong xã hội đó, tuy tác nhân hoạt động giải trí là những con người có ý thức, tuy nhiên không làm mất đi tính vật chất, khách quan của đời sống xã hội, của những quan hệ vật chất xã hội. Xã hội cũng là một bộ phận của quốc tế vật chất, có nền tảng vật chất, có cấu trúc và quy luật hoạt động khách quan không chịu ràng buộc vào ýmột dạng vật chất đặc biệt quan trọng, do vật chất sản sinh ra. Chẳng hạn, từ thời cổ đại, Democrit os ý niệm ý thức là do những nguyên tử đặc biệt quan trọng ( hình cầu, nhẹ, linh động ) link với nhau tạo thành. Các nhà duy vật tầm thường thế kỷ XVIII ( Can Vogt ( Phôgtơ ), Jacob Moleschott ( Môlétsốt ), Ludwing Buchne ( Buykhơne … ), lại cho rằng : “ Óc tiết ra ý thức như gan tiết ra mật ”. Một số nhà duy vật khác thuộc phái “ Vật hoạt luận ” ( J. Robinet, E. Hechken, Diderot ) lại ý niệm ý thức là thuộc tính thông dụng của mọi dạng vật chất – từ giới vô sinh đến giới hữu sinh, mà cao nhất là con người. Theo họ, có chăng sự khác nhau giữa những giống, loài chỉ là ở Lever bộc lộ ra hình thức bề ngoài bằng ngôn từ hay không mà thôi. Nhà triết học Pháp Diderot cho rằng : “ cảm xúc là đặc tính chung của vật chất, hay là loại sản phẩm của tính tổ chức triển khai của vật chất ” 1. Những sai lầm đáng tiếc, hạn chế của chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật siêu hình trong ý niệm về ý thức đã được những giai cấp bóc lột, thống trị triệt để tận dụng, lấy đó làm cơ sở lý luận, công cụ để nô dịch ý thức quần chúng lao động. * Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng Trong khi phê phán chủ nghĩa duy tâm khách quan cho rằng “ ý niệm ” có trước, phát minh sáng tạo ra quốc tế, C. Mác đồng thời chứng minh và khẳng định quan điểm duy vật biện chứng về ý thức : “ ý niệm chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con người và được cải biến đi ở trong đó ” 2. Dựa trên những thành tựu mới của khoa học tự nhiên, nhất là sinh lý học – thần kinh tân tiến, những nhà tầm cỡ của chủ nghĩa Mác – Lênin chứng minh và khẳng định rằng, xét về nguồn gốc tự nhiên, ý thức chỉ là thuộc tính của vật chất ; nhưng không phải của mọi dạng vật chất, mà là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chức triển khai cao nhất là bộ óc người. Óc người là khí quan vật chất của ý thức. Ý thức là tính năng của bộ óc người. Mối quan hệ giữa bộ óc người hoạt động giải trí thông thường và ý thức không hề tách rời bộ óc. Tất cả những ý niệm tách rời hoặc như nhau ý thức với óc người đều dẫn đến quan điểm duy tâm, thần bí hoặc duy vật tầm thường. Ý thức là tính năng của bộ óc người hoạt động giải trí thông thường. Sinh lý và ý thức là hai mặt của một quy trình – quy trình sinh lý thần kinh trong bộ óc người mang nội dung ý thức, cũng giống như tín hiệu vật chất mang nội dung thông tin. Trái đất hình thành trải qua quy trình tiến hóa vĩnh viễn dẫn đến sự Open con người. Đó cũng là lịch sử vẻ vang tăng trưởng năng lượng phản ánh của quốc tế vật chất từ thấp đến cao và cao nhất là trình độ phản ánh – ý thức. Phản ánh là thuộc tính thông dụng của mọi dạng vật chất, được biểu lộ trong sự liên hệ, ảnh hưởng tác động qua lại giữa những đối tượng người dùng vật chất với nhau. Đó là sự tái tạo những đặc thù của một mạng lưới hệ thống vật chất này ở một mạng lưới hệ thống vật chất khác trong quy trình ảnh hưởng tác động qua lại của chúng. Sự phản ánh nhờ vào vào vật ảnh hưởng tác động và vật nhận tác động ảnh hưởng ; đồng thời luôn mang nội dung thông tin của vật ảnh hưởng tác động. Các cấu trúc vật chất càng tăng trưởng, triển khai xong thì năng lượng phản ánh của nó càng cao. Những đặc trưng cơ bản vừa nêu trên có giá trị khoa học, phân phối cơ sở để làm sáng tỏ nguồn gốc tự nhiên của ý thức .

1. V. Lênin: Toàn tập, Sđd, t, tr.
2. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr.

Lịch sử tiến hóa của thế giới vật chất đồng thời là lịch sử phát triển thuộc tính phản
ánh của vật chất. Giới tự nhiên vô sinh có kết cấu vật chất đơn giản, do vậy trình độ phản
ánh đặc trưng của chúng là phản ánh vật lý, hóa học. Đó là trình độ phản ánh mang tính
thụ động, chưa có sự định hướng, lựa chọn. Giới tự nhiên hữu sinh ra đời với kết cấu vật
chất phức tạp hơn, do đó thuộc tính phản ánh cũng phát triển lên một trình độ mới, khác
về chất so với giới tự nhiên vô sinh. Đó là trình độ phản ánh sinh học trong các cơ thể
sống có tính định hướng, lựa chọn, giúp cho các cơ thể sống thích nghi với môi trường để
tồn tại. Trình độ phản ánh sinh học của các cơ thể sống cũng bao gồm nhiều hình thức cụ
thể cao thấp khác nhau tùy thuộc vào mức độ hoàn thiện, đặc điểm cấu trúc của các cơ
quan chuyên trách làm chức năng phản ánh: ở thực vật, là sự kích thích; ở động vật có hệ
thần kinh, là sự phản xạ; ở động vật cấp cao có bộ óc, là tâm lý.
Tâm lý động vật là trình độ phản ánh cao nhất của các loài động vật, bao gồm cả
phản xạ không có điều kiện và có điều kiện. Tuy nhiên, tâm lý động vật chưa phải là ý
thức, mà đó vẫn là trình độ phản ánh mang tính bản năng của các loài động vật bậc cao,
xuất phát từ nhu cầu sinh lý tự nhiên, trực tiếp của cơ thể động vật chi phối. Mặc dù ở
một số loài động vật bậc cao, bước đầu đã có trí khôn, trí nhớ, biết “suy nghĩ” theo cách
riêng của chúng, nhưng theo Ph. Ăngghen, đó chỉ là “cái tiền sử” duy nhất gợi ý cho
chúng ta tìm hiểu “bộ óc có tư duy của con người” đã ra đời như thế nào.
Bộ óc người có cấu trúc đặc biệt phát triển, rất tinh vi và phức tạp, bao gồm khoảng
14 – 15 tỷ tế bào thần kinh. Sự phân khu của não bộ và hệ thống dây thần kinh liên hệ với
các giác quan để thu nhận và xử lý thông tin từ thế giới khách quan vào não bộ, hình
thành những phản xạ có điều kiện và không có điều kiện, điều khiển các hoạt động của cơ
thể trong quan hệ với thế giới bên ngoài. Ý thức là hình thức phản ánh đặc trưng chỉ có ở
con người và là hình thức phản ánh cao nhất của thế giới vật chất. Ý thức là sự phản ánh
thế giới hiện thực bởi bộ óc con người. Như vậy, sự xuất hiện con người và hình thành bộ
óc của con người có năng lực phản ánh hiện thực khách quan là nguồn gốc tự nhiên của
ý thức.
Tuy vậy, sự ra đời của ý thức không phải chỉ có nguồn gốc tự nhiên mà còn do
nguồn gốc xã hội. Sự phát triển của giới tự nhiên mới tạo ra tiền đề vật chất có năng lực
phản ánh, chỉ là nguồn gốc sâu xa của ý thức. Hoạt động thực tiễn của loài người mới là
nguồn gốc trực tiếp quyết định sự ra đời của ý thức. C. Mác và Ph. Ăngghen khẳng
định: “con người cũng có cả “ý thức” nữa. Song đó không phải là một ý thức bẩm sinh
sinh ra đã là ý thức “thuần túy”… Do đó ngay từ đầu, ý thức đã là một sản phẩm xã hội,
và vẫn là như vậy chừng nào con người còn tồn tại” 1. Sự hình thành, phát triển của ý
thức là một quá trình thống nhất không tách rời giữa nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc
xã hội. Trong các công trình nghiên cứu khoa học của mình, C. Mác và Ph. Ăngghen đã
nhiều lần chỉ rõ rằng, ý thức không những có nguồn gốc tự nhiên mà còn có nguồn gốc
xã hội và là một hiện tượng mang bản chất xã hội.
Để tồn tại, con người phải tạo ra những vật phẩm để thỏa mãn nhu cầu của mình.
Hoạt động lao động sáng tạo của loài người có nhiều ý nghĩa đặc biệt. Ph. Ăngghen đã

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr.

Lao động và ngôn từ là sự kích thích đa phần làm chuyển biến dần bộ óc của loài vượn người thành bộ óc con người và tâm ý động vật hoang dã thành ý thức con người. Ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan bởi bộ óc của con người, nhưng không phải cứ có quốc tế khách quan và bộ óc người là có ý thức, mà phải đặt chúng trong mối quan hệ với thực tiễn xã hội. Ý thức là mẫu sản phẩm xã hội, một hiện tượng kỳ lạ xã hội đặc trưng của loài người. Xem xét nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội của ý thức cho thấy, ý thức Open là hiệu quả của quy trình tiến hóa lâu dài hơn của giới tự nhiên, của lịch sử vẻ vang toàn cầu, đồng thời là tác dụng trực tiếp của thực tiễn xã hội – lịch sử dân tộc của con người ; trong đó, nguồn gốc tự nhiên là điều kiện kèm theo cần, còn nguồn gốc xã hội là điều kiện kèm theo đủ để ý thức hình thành, sống sót và tăng trưởng. Nếu chỉ nhấn mạnh vấn đề mặt tự nhiên mà quên đi mặt xã hội, hoặc ngược lại chỉ nhấn mạnh vấn đề mặt xã hội mà quên đi mặt tự nhiên của nguồn gốc ý thức đều dẫn đến những ý niệm sai lầm đáng tiếc, phiến diện của chủ nghĩa duy tâm hoặc duy vật siêu hình, không hề hiểu được thực ra của hiện tượng kỳ lạ ý thức, niềm tin của loài người nói chung, cũng như của mỗi người nói riêng. Hoạt động thực tiễn nhiều mẫu mã của loài người là môi trường tự nhiên để ý thức hình thành, tăng trưởng và khẳng định chắc chắn sức mạnh phát minh sáng tạo của nó. Nghiên cứu nguồn gốc của ý thức cũng là một cách tiếp cận để hiểu rõ thực chất của ý thức, khẳng định chắc chắn thực chất xã hội của ý thức .b ) Bản chất của ý thức Do không hiểu được nguồn gốc sinh ra của ý thức nên chủ nghĩa duy tâm đã có những ý niệm sai lầm đáng tiếc về thực chất của ý thức. Chủ nghĩa duy tâm đã cường điệu vai trò của ý thức một cách thái quá, trừu tượng tới mức thoát ly đời sống hiện thực, biến nó thành một thực thể sống sót độc lập, thực tại duy nhất và nguồn gốc sinh ra quốc tế vật chất. Ngược lại, chủ nghĩa duy vật siêu hình đã tầm thường hóa vai trò của ý thức. Họ coi ý thức cũng chỉ là một dạng vật chất ; hoặc coi ý thức chỉ là sự phản ánh giản đơn, thụ động quốc tế vật chất, tách rời thực tiễn xã hội rất phong phú và đa dạng, sinh động. Những ý niệm sai lầm đáng tiếc đó đã không được cho phép con người hiểu được thực chất của ý thức, cũng như biện chứng của quy trình phản ánh ý thức. Trên cơ sở nhận thức đúng đắn nguồn gốc sinh ra của ý thức và nắm vững thuyết phản ánh, chủ nghĩa duy vật biện chứng đã luận giải một cách khoa học thực chất của ý thức. Vật chất và ý thức là hai hiện tượng kỳ lạ chung nhất của quốc tế hiện thực, mặc dầu khác nhau về thực chất, nhưng giữa chúng luôn có mối liên hệ biện chứng. Do vậy, muốn hiểu đúng thực chất của ý thức cần xem xét nó trong mối quan hệ qua lại với vật chất, mà đa phần là đời sống hiện thực có tính thực tiễn của con người. Bản chất của ý thức là hình ảnh chủ quan của quốc tế khách quan, là quy trình phản ánh tích cực, phát minh sáng tạo hiện thực khách quan của óc người 1 _. _ Như vậy, khi xem xét ý thức về mặt bản thể luận thì ý thức chỉ là “ hình ảnh ” về hiện

1. Xem V. Lênin: Toàn tập, Sđd, t, tr.

thực khách quan trong óc người_. _ Đây là đặc tính tiên phong để nhận biết ý thức. Đối với con người, cả ý thức và vật chất đều là hiện thực, nghĩa là đều sống sót thực. Nhưng cần phân biệt giữa chúng có sự khác nhau, trái chiều nhau về thực chất : vật chất là hiện thực khách quan ; còn ý thức là hiện thực chủ quan. Ý thức là cái phản ánh quốc tế khách quan, ý thức không phải là sự vật, mà chỉ là “ hình ảnh ” của sự vật ở trong óc người. Ý thức sống sót phi cảm tính, trái chiều với những đối tượng người dùng vật chất mà nó phản ánh luôn sống sót cảm tính. Thế giới khách quan là nguyên bản, là tính thứ nhất. Còn ý thức chỉ là bản sao, là “ hình ảnh ” về quốc tế đó, là tính thứ hai. Đây là địa thế căn cứ quan trọng nhất để khẳng định chắc chắn thế giới quan duy vật biện chứng, phê phán chủ nghĩa duy tâm và duy vật siêu hình trong ý niệm về thực chất của ý thức. Ý thức là hình ảnh chủ quan của quốc tế khách quan. Về nội dung mà ý thức phản ánh là khách quan, còn hình thức phản ánh là chủ quan. Ý thức là cái vật chất ở bên ngoài “ chuyển dời ” vào trong đầu óc của con người và được cải biến đi ở trong đó. Kết quả phản ánh của ý thức tùy thuộc vào nhiều yếu tố : đối tượng người tiêu dùng phản ánh, điều kiện kèm theo lịch sử vẻ vang – xã hội, phẩm chất, năng lượng, kinh nghiệm tay nghề sống của chủ thể phản ánh. Cùng một đối tượng người dùng phản ánh nhưng với những chủ thể phản ánh khác nhau có đặc thù tâm ý, tri thức, kinh nghiệm tay nghề, sức khỏe thể chất khác nhau, trong những thực trạng lịch sử vẻ vang khác nhau … thì tác dụng phản ánh đối tượng người tiêu dùng trong ý thức cũng rất khác nhau. Ph. Ăngghen đã từng chỉ rõ đặc thù biện chứng phức tạp của quy trình phản ánh : “ Trên trong thực tiễn, bất kể phản ánh nào của mạng lưới hệ thống quốc tế vào trong tư tưởng cũng đến bị hạn chế về mặt khách quan bởi những điều kiện kèm theo lịch sử dân tộc, và về mặt chủ quan bởi những đặc thù về sức khỏe thể chất và ý thức của tác giả ” 1. Trong ý thức của chủ thể, sự tương thích giữa tri thức và khách thể chỉ là tương đối, hình tượng về quốc tế khách quan hoàn toàn có thể đúng đắn hoặc sai lầm đáng tiếc, và mặc dầu phản ánh đúng chuẩn đến đâu thì đó cũng chỉ là sự phản ánh gần đúng, có khuynh hướng tiến dần đến khách thể. Ý thức có đặc tính tích cực, phát minh sáng tạo, gắn bó ngặt nghèo với thực tiễn xã hội_. _ Đây là một đặc tính cơ bản để phân biệt trình độ phản ánh ý thức người với trình độ phản ánh tâm ý động vật hoang dã. Ý thức không phải là tác dụng của sự phản ánh ngẫu nhiên, đơn lẻ, thụ động quốc tế khách quan. Trái lại, đó là tác dụng của quy trình phản ánh có xu thế, có mục tiêu rõ ràng. Là hiện tượng kỳ lạ xã hội, ý thức hình thành, tăng trưởng gắn liền với hoạt động giải trí thực tiễn xã hội. Bằng hoạt động giải trí thực tiễn phong phú, đa dạng chủng loại của mình, con người làm biến hóa quốc tế và qua đó dữ thế chủ động tò mò không ngừng cả bề rộng và chiều sâu của những đối tượng người tiêu dùng phản ánh. Ý thức phản ánh ngày càng thâm thúy, từng bước xâm nhập những tầng thực chất, quy luật, điều kiện kèm theo đem lại hiệu suất cao hoạt động giải trí thực tiễn. Trên cơ sở đó, bằng những thao tác của tư duy trừu tượng đem lại những tri thức mới để chỉ huy hoạt động giải trí thực tiễn, dữ thế chủ động tái tạo quốc tế trong hiện thực, phát minh sáng tạo ra “ vạn vật thiên nhiên thứ hai ” in đậm dấu ấn của con người. Như vậy, phát minh sáng tạo là đặc trưng thực chất nhất của ý thức. Ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người, tuy nhiên đây là sự phản ánh đặc biệt quan trọng, gắn liền với thực tiễn

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t, tr.

Source: https://evbn.org
Category: Góc Nhìn