Ngộ độc thực phẩm: Nguyên nhân, triệu chứng và hướng dẫn xử trí

Trong 3 ngày 12-13-14/9/2020, có 98 trường hợp nghi ngộ độc thực phẩm sau bữa ăn trưa tại một trường tiểu học ở TP.HCM. Trước đó, hàng chục bệnh nhân ngộ độc thực phẩm sau khi ăn pate Minh Chay cũng đang đối mặt với nguy hiểm do phát hiện vào giai đoạn muộn. Vậy làm thế nào nhận biết sớm các triệu chứng bị ngộ độc để có hướng xử trí kịp thời?

Ngày 13/9, theo thông tin từ báo TTO, có 98 em học sinh ở Trường tiểu học Bình Trưng Đông, quận 2, TPHCM có biểu hiện bất thường, 20 em đã nhập viện, nghi do ngộ độc sau bữa ăn ở trường, nhiều khả năng do bánh su kem. Phòng y tế, phòng GD-ĐT đã phối hợp lấy mẫu thức ăn kiểm tra xác định nguyên nhân.

Các em đều có biểu hiện nôn, ói, sốt, tiêu chảy, rối loạn tiêu hóa. Trong đó có 1 ca trung bình, 19 ca nhẹ, được lấy mẫu xét nghiệm và theo dõi sát sao tại bệnh viện quận 2.

Trước đó, ngày 29/8/2020, Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) cũng đã phát cảnh báo khẩn cấp nhiều người bệnh nhập viện cấp cứu do ngộ độc botulinum khi sử dụng pate Minh Chay, tiên lượng người bệnh phải điều trị máy thở kéo dài chứ không chỉ vài tuần. Nguy hiểm hơn, trong thời gian chờ phục hồi sức cơ sau điều trị, người bệnh có thể đối mặt với nguy cơ viêm phổi do thở máy lâu ngày cùng nhiều biến chứng đường hô hấp.

Tình trạng này cho thấy đây là loại ngộ độc thực phẩm không dễ điều trị. Hiện loại thuốc duy nhất dùng giải độc cho bệnh nhân ngộ độc độc tố botulinum là antitoxin botulinum, giá rất đắt đỏ, loại mua từ Thái Lan tới 8.000 USD/lọ.

Đáng lưu ý, thuốc chỉ đạt hiệu quả tốt trong vòng 7 ngày kể từ khi có biểu hiện ngộ độc, trong khi những bệnh nhân bị ngộ độc sau ăn pate Minh Chay ở Việt Nam đều đã ở giai đoạn muộn. Người sớm nhất cũng đã ăn pate trước đó 2 tuần, còn lại đều ăn trên 1 tháng, thậm chí ăn từ tháng 7 – đã quá xa so với thời gian thuốc có hiệu quả tốt nhất.

Theo thống kê của Bộ Y tế, từ năm 2010-2019, Việt Nam ghi nhận 1.556 vụ ngộ độc thức ăn với hơn 47.400 người mắc, trong đó 40.190 trường hợp phải nhập viện điều trị và 271 trường hợp tử vong. Riêng năm 2020, tính đến ngày 31/5, cả nước ghi nhận 48 vụ ngộ độc thực phẩm làm hơn 870 người mắc phải, 824 người nhập viện điều trị và 22 người tử vong. Nguyên nhân ngộ độc được xác định chủ yếu là do thực phẩm bị nhiễm vi sinh vật (33%), thực phẩm bị ô nhiễm hóa chất (27%), thực phẩm chứa các chất độc tự nhiên (37,5%), thức ăn bị nhiễm thuốc trừ sâu (phun hàm lượng cao, không cách ly với ngày thu hoạch) hoặc các chất phụ gia như hàn the, màu công nghiệp, đường hóa học,… với dư lượng độc tố cao.

Ngộ độc thực phẩm là gì?

Ngộ độc thực phẩm hay còn gọi là ngộ độc thức ăn hoặc trúng thực, là tình trạng người bệnh bị trúng độc, ngộ độc do ăn uống phải những thức ăn, nước uống bị nhiễm khuẩn, nhiễm độc hoặc các loại thực phẩm bị biến chất, ôi thiu, vượt quá liều lượng cho phép các chất bảo quản, chất phụ gia,…

Nếu ngộ độc ở mức độ nhẹ, người bệnh có thể khỏe lại sau vài ngày; trong trường hợp nặng sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, thậm chí có thể dẫn đến tử vong nếu không được điều trị kịp thời.

Nguyên nhân gây ngộ độc thực phẩm?

Những nguyên nhân gây ngộ độc thực phẩm thường gặp gồm:

Vi khuẩn Salmonella (vi khuẩn gây bệnh thương hàn) gây ra các triệu chứng buồn nôn, nhức đầu, choáng váng, sốt và tiêu chảy.
Độc tố tụ cầu Staphylococcus có trong sữa, thịt gia cầm chưa nấu chín gây chóng mặt, buồn nôn, đau đầu, mạch đập nhanh, tiêu chảy.
Độ tố vi khuẩn Clostridium botulinum trong thịt cá bị ươn, ôi thiu phá hủy hệ thần kinh trung ương và hành tủy, gây tử vong.
Độc tố vi nấm Aflatoxin trên các loại hạt như lạc, đậu nành, hướng dương, điều, ngô; các loại bột từ những hạt này khi bị nấm mốc.
Các loại virus viêm gan A (HAV) và Norwalk trong các loại thực phẩm như rau sống, thức ăn chế biến nguội; các loại nhuyễn thể như sò, ốc, hến sống ở vùng nước bẩn.
Sán lá gan nhỏ trong các món ăn chế biến từ gỏi cá sống, cá nướng, ốc chưa luộc chín.
Các kim loại nặng như asen, chì, thủy ngân, selenium lẫn trong thực phẩm.
Tồn dư của thuốc bảo vệ thực vật.
Các chất phụ gia, chất bảo quản thực phẩm không được phép sử dụng, hoặc dùng quá liều lượng, quá thời hạn,…

Triệu chứng khi bị trúng thực

TS.BS Mai Thị Hội cho biết, ngộ độc thức ăn (trúng thực) có thể xảy ra sau khoảng vài phút hoặc vài giờ, cũng có thể từ 1-2 ngày sau khi hệ tiêu hóa tiêu thụ hết thực phẩm. Một số trường hợp người bệnh có thể nghĩ đến ngộ độc khi:

Có những biểu hiện khác thường sau khi ăn uống một thực phẩm nào đó.
Những người cùng ăn chung một loại thực phẩm có biểu hiện giống nhau, trong khi những người không ăn loại thực phẩm đó không có biểu hiện gì.
Gặp phải những triệu chứng ngộ độc thực phẩm đặc trưng như đau bụng dữ dội, nôn mửa, tiêu chảy.
Thực phẩm vừa ăn uống có mùi vị lạ, ôi thiu, thậm chí có thể có giun sán.

Bên cạnh đó, tùy theo nguyên nhân gây trúng thực, người bệnh có thể gặp các triệu chứng như:

Ngộ độc do vi sinh vật: Các loại vi khuẩn, virus hoặc các độc tố từ vi sinh vật là một trong những nguyên nhân ngộ độc thực phẩm. Trường hợp này, người bệnh sẽ có các biểu hiện như đau bụng, buồn nôn, tiêu chảy; các biểu hiện mất nước như khát nước, khô môi; hoặc nhiễm trùng gây sốt, liên tục vã mồ hôi.
Ngộ độc do thực phẩm nhiễm hóa chất: Người bệnh sẽ có những triệu chứng khá phức tạp, không chỉ ở hệ tiêu hóa mà còn xuất hiện bất thường ở các cơ quan khác như đau đầu, chóng mặt, nhịp tim nhanh bất thường, trụy mạch,…
Ngộ độc do thực phẩm chứa độc tố tự nhiên: Các thực phẩm vốn chứa sẵn độc tố như sắn, măng, có nóc, cóc,… nếu không được chế biến đúng cách khi ăn vào sẽ gây nên những triệu chứng bất thường.

Biến chứng nguy hiểm của ngộ độc thức ăn

Ngộ độc thức ăn (ngộ độc thực phẩm) nếu không được phát hiện sớm và điều trị kịp thời có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm như:

Rối loạn thần kinh:
Người bệnh nhìn mờ, nhìn đôi, nói khó, có thể nói ngọng; bị tê liệt cơ, gặp tình trạng co giật, đau đầu, chóng mặt.
Rối loạn tim mạch:
Người bệnh có thể tụt huyết áp, loạn nhịp tim, khó thở, đau ngực.
Ảnh hưởng hệ tiêu hóa:
Thấy máu và chất nhầy lẫn trong phân, đau bụng dữ dội và đau ở các vị trí khác như đau cổ, đau họng, đau ngực.
Sức đề kháng giảm sút:
Sức đề kháng của người bị ngộ độc suy giảm nghiêm trọng, đặc biệt là ở trẻ nhỏ dưới 2 tuổi, người lớn tuổi hoặc những người đang điều trị bệnh phải sử dụng các thuốc gây ức chế miễn dịch (đối với các bệnh lý về khớp, ung thư, dị ứng), người bị suy dinh dưỡng, mắc bệnh lý dạ dày tá tràng, bệnh gan, rối loạn sắc tố,… thì tình trạng này có thể nghiêm trọng hơn.

Hướng dẫn sơ cứu, xử trí khi bị ngộ độc thực phẩm

TS.BS Mai Thị Hội cho biết, khi nhận thấy bản thân hoặc những người xung quanh có những biểu hiện ngộ độc, cần bình tĩnh và áp dụng những biện pháp sơ cứu ngay lập tức để giảm thiểu ảnh hưởng, tác động xấu đến sức khỏe người bệnh.

Gây nôn

Đối với những người có triệu chứng nôn mửa ngay sau khi ăn phải thực phẩm nhiễm độc, hoặc những người bệnh còn tỉnh táo, chưa có triệu chứng ngộ độc cần lập tức dùng mọi biện pháp kích thích để nôn hết những thức ăn ra khỏi dạ dày. Có thể dùng ngón trỏ (đã được rửa sạch) để ép vào góc lưỡi người bệnh, hoặc pha nước muối hòa tan trong nước ấm để kích thích người bệnh nôn càng nhiều càng tốt, hạn chế các loại độc tố ngấm vào cơ thể người bệnh.

Trong quá trình gây nôn cần chú ý:

Khi kích thích người bệnh nôn, nên để người bệnh nằm nghiêng, kê cao phần đầu để chất độc không bị trào ngược vào phổi, hạn chế nguy cơ người bệnh tử vong do sặc hoặc ngạt thở. Đối với trẻ em, cần khéo léo tránh gây xước cổ họng trẻ.
Có thể giữ lại những mẫu thực phẩm nghi ngờ gây

ngộ độc

, thậm chí giữ cả những mẫu thức ăn người bệnh vừa nôn để có thể xác định chính xác nguyên nhân.

Bù nước

Người bị ngộ độc thực phẩm có thể nôn và tiêu chảy nhiều lần dẫn đến mất nước, do đó cần cho người bệnh uống nhiều nước và nghỉ ngơi. Có thể bù nước cho người bệnh bằng dung dịch oresol được pha theo chỉ dẫn.

Lưu ý, nếu sử dụng dung dịch oresol phải đọc kỹ hướng dẫn sử dụng, dùng đúng liều lượng chỉ định như không pha quá ít hoặc quá nhiều nước, không sử dụng dung dịch đã pha quá 24 tiếng, không đun sôi dung dịch,… Nếu nhiều người ngộ độc thức ăn cùng một lúc cần chia dung dịch oresol riêng biệt, không cho uống chung vì có thể khiến tình trạng của những người ngộ độc nhẹ trở nên nghiêm trọng hơn.

Nhanh chóng đưa người bệnh đi cấp cứu tại cơ sở y tế

Trường hợp người bệnh có những triệu chứng bất thường như co giật, rối loạn ý thức, suy hô hấp không được gây nôn vì có thể nguy hiểm đến tính mạng. Kể cả khi đã thực hiện các bước sơ cứu kể trên, người bệnh vẫn có nguy cơ gặp nguy hiểm bất cứ lúc nào. Do đó, cần đưa người bệnh đến ngay các cơ sở y tế để được chẩn đoán chính xác nguyên nhân và có hướng điều trị kịp thời.

Xem chi tiết: Cách sơ cứu ngộ độc thực phẩm.

Phòng tránh ngộ độc thực phẩm bằng cách nào?

Để phòng ngừa ngộ độc thực phẩm cũng như các biến chứng nguy hiểm, TS.BS Mai Thị Hội khuyến cáo người bệnh cần chọn lựa thực phẩm an toàn, bảo quản thực phẩm đúng cách, giữ vệ sinh trong khi chế biến và ăn uống hợp vệ sinh bằng nguyên tắc ăn chín uống sôi.

Lựa chọn thực phẩm

Chọn những thực phẩm an toàn, có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng, còn hạn sử dụng, không ôi thiu, kém chất lượng.
Không chọn những thực phẩm nhiễm chất độc hóa học, hoặc các loại thực phẩm chứa độc như nấm lạ, khoai tây mọc mầm, cá nóc,…

Bảo quản thực phẩm

Bảo quản thực phẩm trong tủ lạnh ở nhiệt độ phù hợp và trong thời gian cho phép.
Không để thức ăn ở ngoài quá hai giờ; không quá một giờ đồng hồ vào mùa hè hoặc khi thời tiết nắng nóng vì có thể gây hư hỏng, ôi thiu.

Chế biến thức ăn

Rửa tay trước khi tiếp xúc thực phẩm, trong và sau khi chế biến món ăn để ngăn ngừa sự xâm nhập của vi khuẩn qua đường ăn uống.
Làm sạch các nguyên vật liệu trước khi chế biến món ăn.
Vệ sinh sạch sẽ dụng cụ nấu nướng, ăn uống; rửa sạch bằng xà phòng và nên rửa bằng nước ấm.

Đảm bảo nguyên tắc “ăn chín uống sôi”

Thực hiện nguyên tắc ăn chín uống sôi, chỉ ăn ở những nơi đảm bảo vệ sinh, tránh những nơi bụi bẩn, ẩm thấp; bảo quản, chế biến thức ăn đúng cách tránh nguy cơ vi khuẩn xâm nhập gây ngộ độc…

Hiện nay, nguồn thực phẩm càng phong phú càng tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây ngộ độc. Việc chẩn đoán chính xác nguyên nhân ngộ độc thực phẩm thường tốn kém và khó khăn, nhiều trường hợp phải cần đến hệ thống máy móc xét nghiệm hiện tại mới có thể cho kết quả chẩn đoán chính xác.

Khoa Nội soi Tiêu hóa, BVĐK Tâm Anh được trang bị đầy đủ hệ thống máy móc, trang thiết bị hiện đại cho phép thực hiện các xét nghiệm, phân tích xác định chính xác tác nhân gây ngộ độc cũng như các thủ thuật nội soi hiện đại, điều trị an thần giúp người bệnh nhanh chóng khỏi bệnh, cũng như giảm thiểu các tác dụng phụ có thể gặp phải khi sử dụng phương pháp nội soi thông thường.

Bên cạnh đó, khoa Nội soi Tiêu hóa, BVĐK Tâm Anh quy tụ đội ngũ chuyên gia, bác sĩ giỏi chuyên môn, giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực nội soi, điều trị các bệnh lý đường tiêu hóa. Đặc biệt, TS.BS Mai Thị Hội là một trong những bác sĩ đầu tiên tại Việt Nam được bác sĩ người Pháp trong tổ chức “Thầy thuốc thế giới” – Medecin du monde, bác sĩ Jean Mari Tigaut đào tạo về kỹ thuật nội soi tiêu hóa, người bệnh hoàn toàn an tâm và tin tưởng khi đến khám và điều trị bệnh.

HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH