Liệu tham vọng “hướng tây” cứu kinh tế Trung Quốc có thành công?

“Khi phía đông tối, phía tây sẽ sáng”

Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường. Ảnh: Getty

Tháng 7/2013, tại cảng Khâm Châu, phía tây nam Trung Quốc, Thủ tướng Lý Khắc Cường trình bày kế hoạch của chính phủ nhằm đối phó với khủng hoảng kinh tế từ bên ngoài có thể xảy ra.

Khi xuất khẩu sang Mỹ và châu Âu suy giảm vào thời điểm đó, Trung Quốc tìm cách sử dụng các cảng như Tần Châu để khai thác những thị trường mới nổi ở phía tây nước này. “Khi phía đông tối, phía tây sẽ sáng”, ông Lý tuyên bố.

7 năm sau, Trung Quốc một lần nữa chuyển hướng phát triển sang miền tây rộng lớn giàu năng lượng của đất nước, nhằm giúp nền kinh tế ổn định trong bối cảnh thế giới ngày càng biến động khó lường. Trung Quốc đã tung ra kế hoạch “hướng tây” mới, nhằm đối phó với nguy cơ Mỹ cắt quan hệ kinh tế và làn sóng không thiện cảm ngày càng tăng trong dư luận quốc tế liên quan đến đại dịch Covid-19.

“Tây tiến” để tránh bị cô lập địa chính trị

Chính phủ Trung Quốc công bố kế hoạch “hướng tây” hồi tháng trước, kêu gọi tập trung phát triển các tỉnh miền trung và miền tây để đối phó với nguy cơ bị cô lập địa chính trị và tăng trưởng lao dốc.

Gong Gang, giáo sư kinh tế học tại Đại học Tài chính và Kinh tế Vân Nam, cho rằng Trung Quốc không thể tiếp tục là “quốc gia bên lề của một hệ thống xoay quanh Mỹ”, sau khi Washington xem Bắc Kinh là đối thủ chiến lược.

“Thay vào đó, Trung Quốc cần ưu tiên các quốc gia thuộc sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) và các nước đang phát triển để xây dựng một hệ thống mới với chính Trung Quốc là trung tâm. Trung Quốc cần chuyển sang xuất khẩu NDT thay vì tích lũy USD và xuất khẩu giá rẻ”, ông Gong nhấn mạnh.

Nhiều dự án thuộc sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc đang rơi vào bế tắc. Ảnh: New York Times

Trung Quốc đã tạo ra phép màu kinh tế nhờ tham gia vào nhiều thị trường quốc tế và hệ thống tài chính do Mỹ thống trị cách đây 4 thập kỷ. Khu vực duyên hải, đặc biệt đồng bằng Châu Giang và đồng bằng sông Dương Tử, được hưởng lợi nhiều nhất, trở thành cỗ máy tăng trưởng của Trung Quốc và bỏ xa nhiều khu vực nội địa.

Các khu vực ven biển, đặc biệt là đồng bằng châu thổ sông Châu Giang và đồng bằng sông Dương Tử, hưởng lợi chủ yếu và trở thành những khu vực phát triển nhất đất nước, bỏ xa các khu vực khác.

Để giảm bớt tình trạng bất bình đẳng khu vực, chính phủ Trung Quốc đã rót khoản tiền lớn vào Chiến lược Phát triển Miền Tây đầu tiên hồi năm 1999 nhưng không mấy hiệu quả.

Kế hoạch “hướng tây” mới gồm một loạt sáng kiến cơ sở hạ tầng giao thông cho các khu vực phía tây, như dự án đường sắt Tứ Xuyên – Tây Tạng, hay tuyến đường sắt cao tốc dọc sông Dương Tử, cùng nhiều sân bay, hồ chứa và dự án thủy lợi.

Chính phủ Trung Quốc cũng sẽ phát triển những dự án năng lượng mới, như cơ sở ngầm chứa dầu và khí đốt, đồng thời khuyến khích các dự án công nghiệp chuyển hướng hoạt động về phía tây thay vì di dời ra nước ngoài.

20 tỉnh và khu vực, chiếm 3/4 diện tích nhưng chỉ chiếm 1/4 dân số đất nước, sẽ nằm trong kế hoạch mới của Bắc Kinh.

Phối kết hợp với sáng kiến Vành đai và Con đường

Các kế hoạch này sẽ kết hợp với sáng kiến Vành đai và Con đường đầy tham vọng của Bắc Kinh. Sáng kiến nhằm mở rộng tầm ảnh hưởng quốc tế của Trung Quốc thông qua mạng lưới dự án cơ sở hạ tầng liên kết với các nước châu Á, châu Âu và châu Phi.

“Chúng tôi sẽ đưa các khu vực phía tây vào Sáng kiến Vành đai và Con đường, cũng như nhiều dự án khu vực quan trọng khác để tạo ra một thị trường quốc gia thống nhất, đồng thời xây dựng nền kinh tế định hướng xuất khẩu ở mức độ cao hơn”, Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia Trung Quốc cho hay.

Một nguồn tin từ Bắc Kinh của South China Morning Post cho biết đây là phản ứng trực tiếp với những bất ổn quốc tế đang gia tăng mà chính quyền Trung Quốc phải đối mặt.

Hè năm ngoái, Bắc Kinh đã thiết lập nhiều cụm thành phố để tạo ra các khu vực tăng trưởng mới, gồm Bắc Kinh – Thiên Tân – Hà Bắc, đồng bằng sông Dương Tử với thành phố Thượng Hải, đồng bằng Châu Giang với Thâm Quyến, Quảng Châu và Hong Kong. Cụm phía tây gồm Thành Đô và Trùng Khánh đã được bổ sung hồi tháng 1.

“Các nhà hoạch định kinh tế thường nghĩ về ba câu hỏi chiếc lược trước khi lập kế hoạch. Đó là ‘Tình hình quốc tế có ổn định hay không?’, ‘Nó có tốt cho Trung Quốc hay không?’, ‘Sẽ có hòa bình hay chiến tranh?’”, nguồn tin tiết lộ. Người này có liên quan đến công việc phát triển chiến lược của kế hoạch “hướng tây”.

“Kế hoạch 5 năm sắp tới có thể cho thấy sự song hành của cơ hội và thách thức. Nhưng nó cũng nhấn mạnh sự cần thiết của việc biến khủng hoảng thành cơ hội và tìm mọi cách tránh chiến tranh”, người này nói thêm.

Wang Yiming, cựu Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Phát triển của Quốc vụ viện, cho hay, Trung Quốc đang phải đối mặt với tình hình quốc tế và trong nước hết sức khác biệt.

“Quan hệ tam giác, trong đó Đông Á là trung tâm sản xuất, châu Âu và Mỹ là thị trường tiêu thụ và trung tâm tài chính, còn Trung Đông và Mỹ Latinh là cơ sở năng lượng, đã có những thay đổi mang tính hệ thống sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu”, Wang nói tại hội nghị trực tuyến đầu tháng này.

Ông thêm rằng các thay đổi này “được thể hiện rõ qua xung đột thương mại với Mỹ và chính sách đối phó chiến lược của Trung Quốc”.

“Trung Quốc có thể kết nối với các thị trường mới nổi, nước đang phát triển, vùng kinh tế thuộc Sáng kiến Vành đai và Con đường như thế nào là vấn đề cần được nghiên cứu thêm”, ông Wang nói.

Nỗ lực của Trung Quốc nhằm đa dạng hóa mối quan hệ kinh tế thông qua kế hoạch phát triển miền tây đã có dấu hiệu đáng khích lệ, như các khu vực này bị ảnh hưởng vì Covid-19 ít hơn. Miền tây cũng là được xem là điểm khởi đầu thương mại với Đông Nam Á, khu vực vượt châu Âu trở thành thị trường xuất khẩu hàng đầu của Trung Quốc trong 5 tháng đầu năm nay.

Hoài nghi về tham vọng “hướng tây” của Trung Quốc

Tuy nhiên, vẫn còn nhiều hoài nghi về cách chính phủ Trung Quốc giải phóng tiềm năng tăng trưởng của các tỉnh miền tây rộng lớn và kết nối với các thị trường mới nổi và thị trường châu Âu.

Kế hoạch năm 1999 đã không giúp miền tây trở thành các đầu tàu kinh tế như kỳ vọng của nhiều nhà hoạch định chính sách Trung Quốc. Điều này khiến giới phê bình hoài nghi về khả năng thành công của kế hoạch “hướng tây” mới.

Sau 7 năm phát triển, cảng Tần Châu vẫn là một cảng nhỏ so với các cảng khác. Cảng xử lý khoảng 119 triệu tấn hàng hóa trong năm 2019, chỉ bằng khoảng 1/10 cảng Ninh Ba – Chu San, 1/6 cảng Thượng Hải và 1/5 cảng Quảng Châu.

“Tôi không nhìn ra kết quả của việc này. Bắc Kinh có thể không đủ khả năng để chi trả. Và tất cả những gì nhận lại chỉ là nợ nần và các dự án voi trắng (các dự án tốn kém nhưng không hiệu quả) mà thôi”, chuyên gia Fraser Howie, đồng tác giả cuốn The Fragile Financial Foundations of China’s Extraordinary Rise nhận định.

Hương Vũ

Theo SCMP