Chung tay phòng chống suy dinh dưỡng cho trẻ em dân tộc thiểu số

Chuyện cũ…

Trong chuyến công tác tại địa bàn một số xã biên giới huyện Hướng Hóa, tỉnh Quảng Trị cuối năm 2021, thỉnh thoảng chúng tôi lại gặp cảnh bố, mẹ “nhí” ôm đứa con nhỏ xíu trên tay.

Hỏi chuyện mới biết, các em hầu hết mới 15,16 tuổi – cái tuổi đáng lý phải tới trường thì lại bỏ học để lập gia đình và sớm làm cha, làm mẹ.  

Chị Hồ Thị Mong, ở xã Tân Thành lấy chồng từ 16 tuổi, có 6 đứa con. Cô con gái 15 tuổi của chị đã sớm kết hôn, sinh con. Chị Mong trở thành bà ngoại khi mới 33 tuổi.

Tương tự, anh Hồ Văn Hồ ở xã Ba Tầng, lấy vợ năm 15 tuổi và có tới 7 đứa con. Cậu con trai lớn của anh cũng lấy vợ năm 15 tuổi nên anh “lên chức” ông nội khi 36 tuổi.

Bà ngoại Hồ Thị Mong, ông nội Hồ Văn Hồ đều ngậm ngùi cho hay, sống ở nơi vùng sâu, vùng xa, phụ thuộc vào thiên nhiên, gia cảnh gặp nhiều khó khăn vì chỉ quanh quẩn với cây sắn, cây chuối… nên đành cho con kết hôn sớm, để nhà gái thì bớt miệng ăn, nhà trai có thêm nhân lực lao động.

Việt Nam là một trong 34 quốc gia trên toàn cầu phải đối mặt với gánh nặng suy dinh dưỡng trẻ em 

Việc kết hôn sớm diễn ra qua nhiều thế hệ như ở Hướng Hóa không phải là hiếm ở vùng DTTS vì tỷ lệ tảo hôn của người DTTS ở mức cao 21,9%. Theo các bác sĩ, việc kết hôn khi chưa trưởng thành và sinh đẻ trong lứa tuổi vị thành niên lúc cơ thể người mẹ chưa phát triển hoàn thiện đang góp phần đẩy cao tỷ lệ suy dinh dưỡng từ trong bụng mẹ của trẻ em. Trẻ khi sinh ra dễ mắc các bệnh về nhiễm sắc thể, bị đao, dị tật, thường xuyên đau ốm, yếu ớt, còi cọc, chậm phát triển. Đây là nguyên nhân trực tiếp làm gia tăng tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em vùng DTTS.

Báo cáo “Suy dinh dưỡng dai dẳng trong cộng đồng các DTTS tại Việt Nam: Vấn đề và các giải pháp can thiệp” do Ngân hàng Thế giới và Viện Dinh dưỡng quốc gia thực hiện năm 2019 cho hay, trong 3 trẻ DTTS có 1 em thấp còi,, tỷ lệ 33,3%.

Kết quả Tổng điều tra dinh dưỡng toàn quốc 2017 – 2020, công bố năm 2021 theo bình luận của Thứ trưởng Bộ Y tế Đỗ Xuân Tuyên cho thấy vấn đề suy dinh dưỡng các thể vẫn còn tồn tại dai dẳng, đặc biệt là ở những vùng khó khăn, có DTTS sinh sống, bao gồm thiếu dinh dưỡng, thiếu các vi chất dinh dưỡng như sắt, kẽm, vitamin A, i-ốt.

Miền núi phía Bắc, miền Trung, Tây Nguyên là những nơi có tỉ lệ trẻ em suy dinh dưỡng cao nhất. Miền núi phía Bắc là 28,4%, Tây Nguyên là 32,7% và miền Trung là 25,4% trẻ em suy dinh dưỡng.

Một số nhóm DTTS rất ít người có tỷ lệ trẻ dưới 5 tuổi suy dinh dưỡng ở mức cao: dân tộc Chứt 40%, Si La 21,7%; Bố Y 35%; La Ha 20%; Brâu, Rơ Măm 29,87%; Lô Lô 16,91%; Ơ-Đu 12%…

Năm 2020, Ngân hàng Thế giới đưa ra nhận định, Việt Nam là một trong 34 quốc gia trên toàn cầu phải đối mặt với gánh nặng suy dinh dưỡng trẻ em.

                                                                     ( Nguồn: Điều tra kinh tế – xã hội 53 dân tộc thiểu số năm 2019)

 Vấn đề không cũ…

Suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ nhỏ là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến giảm chiều cao ở tuổi trưởng thành và suy giảm các chức năng khác sau này; là dấu hiệu chính đánh dấu quá trình phát triển đầu đời dẫn đến tăng trưởng kém và các hậu quả xấu khác.

Ngày càng có nhiều bằng chứng khoa học cho thấy mối liên quan giữa chậm phát triển chiều cao trong những năm đầu đời với tình trạng sức khỏe, khả năng lao động và học tập kém sau này.

Nhóm Nghiên cứu Suy dinh dưỡng Bà mẹ và Trẻ em đã tổng kết các nghiên cứu tại 5 nước có thu nhập trung bình và thấp (Brazil, Guatemala, Ấn Độ, Philippines và Nam Phi) đưa ra kết luận: kích thước cơ thể nhỏ lúc mới sinh và suy dinh dưỡng thấp còi khi còn nhỏ có liên quan với tầm vóc thấp khi trưởng thành, cơ bắp kém phát triển, trình độ văn hóa thấp, suy giảm trí tuệ, giảm thu nhập.

Thiếu dinh dưỡng không chỉ ảnh hưởng đến phát triển chiều cao mà còn gây tổn thương đến chức năng và cấu trúc của não bộ; do đó làm chậm quá trình phát triển nhận thức và suy giảm nhận thức lâu dài. Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra suy dinh dưỡng thấp còi trong 2 năm đầu đời có liên quan đến giảm số năm đến trường (giảm 0,9 năm), chậm đi học và tăng nguy cơ bị đúp (16%).

Vóc dáng thấp cũng có liên hệ với năng suất lao động giảm. Trong một nghiên cứu ở Brazil, người ta nhận thấy chiều cao cứ tăng 1% thì lương tăng 2,4%.

Đáng lo ngại là suy dinh dưỡng thấp còi gây ra các tác động tiêu cực lâu dài đến sức khỏe không chỉ ở hiện tại mà còn cả các thế hệ sau. Các nguy cơ về sức khỏe gắn liền với tình trạng thấp còi bắt đầu từ khi lọt lòng và kéo dài trong suốt cuộc đời của trẻ và thường di truyền sang thế hệ tiếp theo “như một thừa kế không mong muốn”.

Vấn đề là các gia đình sống tại các cộng đồng dân cư có tầm vóc thấp thường không chú ý tới tình trạng thấp còi, bởi vì đây là điều bình thường đối với họ. Thậm chí nhiều người không quan tâm tới suy dinh dưỡng thấp còi bằng suy dinh dưỡng thể nhẹ cân hay suy dinh dưỡng thể gày còm.

Đâu là nguyên nhân?

Thời báo Tài chính Việt Nam dẫn kết quả điều tra ban đầu gần đây nhất của Dự án Alive&Thrive, FHI360 tại 11 tỉnh cho thấy, tỷ lệ bú mẹ hoàn toàn của các dân tộc còn thấp (khoảng từ 4% – 33%); tỷ lệ trẻ có chế độ ăn đúng đủ ở DTTS (khoảng từ 33% – 52%) thấp hơn so với vùng đồng bằng (75%). Nguyên nhân là do học vấn của bà mẹ thấp, thiếu an ninh lương thực; chế độ ăn không đa dạng và thiếu bữa (dân tộc Thái, Mường); cai sữa sớm (dân tộc Tày, Nùng).

An toàn thực phẩm cũng là mối lo với đồng bào DTTS do điều kiện khí hậu và công nghệ chế biến sau thu hoạch nghèo nàn. Gần đây, có nhiều nghiên cứu về gia tăng tỷ lệ nhiễm vi nấm Aflatoxin trong thực phẩm ở vùng cao và mối liên quan giữa nhiễm Aflatoxin và thấp còi ở trẻ em.

Mặc dù một trẻ chỉ có thể được xác định là thấp còi khi trẻ đã 2-3 tuổi nhưng quá trình dẫn tới thấp còi có thể diễn ra từ thời kỳ bào thai. Tuy nhiên, tỷ lệ phụ nữ một số DTTS khám thai tại cơ sở y tế khá thấp: La Hủ 45,3%, La Ha 63,5%, Mảng 65,9%…

Vệ sinh cá nhân và vệ sinh môi trường chưa tốt cũng gián tiếp dẫn đến thấp còi. Hiện vẫn còn 11,4% hộ DTTS chưa sử dụng nguồn nước hợp vệ sinh. Trong đó, một số dân tộc có tỷ lệ sử dụng nguồn nước hợp vệ sinh thấp: Vân Kiều 48,5%, Si La 48,3%, Cống 43,5%, Chứt 39,2%.

Còn 40,4% hộ dân tộc thiểu số chưa sử dụng hố xí hợp vệ sinh. Tình trạng một số dân tộc thiểu số không có hố xí còn ở mức cao: La Hủ 41,7%; Raglay 47,9%, Mảng 55,9%, Si La 57,5%, Co 58,7%…

Rửa tay trước khi chuẩn bị thức ăn, trước khi cho trẻ ăn và sau khi đi vệ sinh chưa trở thành thói quen trong một bộ phận không nhỏ người DTTS.

Phổ cập giáo dục tiểu học, xóa đói giảm nghèo, giảm tỉ lệ tử vong và cải thiện sức khỏe bà mẹ đều nằm trong các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ. Nỗ lực phòng chống suy dinh dưỡng thấp còi cho trẻ em có thể góp phần đạt được các mục tiêu này 

Chung tay hành động

Ngày 05/01/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 02/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược quốc gia về dinh dưỡng giai đoạn 2021 – 2030 và tầm nhìn đến năm 2045 (Chiến lược). Một trong những mục tiêu của Chiến lược là giảm tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em dưới 5 tuổi khu vực miền núi xuống dưới 28% vào năm 2025 và dưới 23% vào năm 2030. 

Để đạt được mục tiêu trên cần tăng cường chuyên môn kỹ thuật triển khai can thiệp dinh dưỡng thông qua các chương trình, dự án và mô hình can thiệp dinh dưỡng thiết yếu như: chăm sóc dinh dưỡng trong 1.000 ngày đầu đời (chăm sóc dinh dưỡng cho phụ nữ mang thai và cho con bú; nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu; ăn bổ sung hợp lý và tiếp tục bú mẹ cho trẻ em từ 6 đến 23 tháng); theo dõi tăng trưởng và phát triển của trẻ em; quản lý và điều trị cho trẻ em bị suy dinh dưỡng cấp tính; phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng cho bà mẹ và trẻ em; bảo đảm nước sạch, vệ sinh cá nhân và vệ sinh môi trường.

Với việc Chiến lược yêu cầu đưa chỉ tiêu giảm suy dinh dưỡng thấp còi là một trong các chỉ tiêu phát triển kinh tế, xã hội của quốc gia và các địa phương thì giải quyết tình trạng suy dinh dưỡng trẻ em đã không chỉ là nhiệm vụ riêng của ngành Y tế mà có sự vào cuộc của các cấp, các ngành; có sự lồng ghép chặt chẽ với các chương trình liên quan đến dinh dưỡng như: nông nghiệp, xóa đói giảm nghèo, xây dựng nông thôn mới, giáo dục, phúc lợi xã hội, nước sạch vệ sinh môi trường…

Bộ trưởng, Chủ nhiệm Hầu A Lềnh cho biết, Ủy ban Dân tộc đang chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành triển khai thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021-2030. Chương trình MTQG sẽ góp phần chăm sóc trẻ em DTTS tốt hơn cả về thể trạng, tri thức và kỹ năng; đồng thời, đảm bảo trẻ em được tiếp cận dịch vụ xã hội tốt nhất.

Các dự án hợp phần của Chương trình MTQG có các mục tiêu và nhằm đảm bảo thực hiện các quyền của trẻ em, tăng cường các biện pháp bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em; giải quyết các vấn đề về trẻ em; bố trí nguồn lực để thực hiện các mục tiêu, chỉ tiêu về trẻ em.

Cụ thể, đó là các Dự án 5 “Phát triển giáo dục, đào tạo nâng cao chất lượng nguồn nhân lực”; Dự án 7 “Chăm sóc sức khỏe nhân dân, nâng cao thể trạng, tầm vóc người DTTS; phòng chống suy dinh dưỡng trẻ em”; Dự án 8 “Thực hiện bình đẳng giới và giải quyết những vấn đề cấp thiết đối với phụ nữ và trẻ em”; Dự án 9: Đầu tư phát triển nhóm dân tộc thiểu số rất ít người và nhóm dân tộc còn nhiều khó khăn.

Ngày 4/3/2022, Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư 15/TT-BTC quy định quản lý và sử dụng kinh phí sự nghiệp thực hiện Chương trình MTQG phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030.

Điều 44 Thông tư quy định, trẻ em dưới 05 tuổi thuộc các DTTS có khó khăn đặc thù được hỗ trợ điều trị suy dinh dưỡng cấp tính nặng: tối đa 03 triệu đồng/trẻ; Hỗ trợ đảm bảo bữa ăn dinh dưỡng cân đối hợp lý cho trẻ tại các cơ sở giáo dục mầm non công lập tối đa 550.000 đồng/tháng/trẻ.

Đồng hành cùng Việt Nam trong công tác chăm sóc bảo vệ trẻ em, bà Rana Flowers, Trưởng đại diện UNICEF tại Việt Nam nhấn mạnh, thời gian tới, tổ chức này tiếp tục đẩy mạnh giải quyết vấn đề suy dinh dưỡng ở trẻ em DTTS; đảm bảo tiếp cận nước sạch đối với vùng DTTS và miền núi; tiếp tục thực hiện báo cáo điều tra đánh giá các mục tiêu trẻ em và phụ nữ và triển khai các gói hỗ trợ trực tiếp cho trẻ em do tác động của đại dịch COVID-19…

Phổ cập giáo dục tiểu học, xóa đói giảm nghèo, giảm tỉ lệ tử vong và cải thiện sức khỏe bà mẹ đều nằm trong các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ. Nỗ lực phòng chống suy dinh dưỡng thấp còi có thể góp phần đạt được các mục tiêu này thông qua việc tăng cường phát triển nhận thức, thành tích học tập, mức lương cao hơn ở tuổi trưởng thành và các chỉ số sức khỏe và sống còn khác đối với trẻ em dưới 5 tuổi người DTTS.

Do đó, giải quyết tình trạng suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em DTTS cần là ưu tiên hàng đầu để giảm gánh nặng bệnh tật, vì tương lai tươi sáng của các em và tăng cường phát triển kinh tế – xã hội tại vùng “lõi nghèo”, khó khăn nhất của cả nước hiện nay./.