Về Tứ Xã trẩy hội Trò Trám

Đông đảo nhân dân và du khách thập phương đến xem hội Trò Trám

“Trò Trám vào đám mười hai

Chẳng xem Trò Trám cũng hoài mất xuân”…

Lần theo câu hát cổ, chúng tôi tìm về ngôi miếu cổ – nơi diễn ra lễ hội “Linh tinh tình phộc” trong tiếng trống hội rộn ràng cùng những tiếng cười, nói rạng rỡ của người dân và du khách trẩy hội. Mùa xuân này, niềm vui của người dân Tứ Xã như được nhân lên khi lễ hội Trò Trám được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Đây là niềm niềm vinh dự, tự hào, đồng thời cũng là trách nhiệm của  bà con xóm Trám nói riêng, xã Tứ Xã nói chung trong việc bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị lễ hội của địa phương.

Ngôi miếu Trò nằm ở rìa xóm Trám. Trong miếu thờ linh vật (dân gian gọi là Nõ – Nường) của tín ngưỡng phồn thực – tín ngưỡng khởi nguyên và sơ khai của các tộc người trên trái đất, trong đó có dân tộc Việt. Theo các cụ già nơi đây kể lại thì việc thờ cặp sinh thực khí ở miếu Trò có từ thời Hùng Vương, linh vật được cất giữ cẩn thận trên khám thờ của ngôi miếu và chỉ lấy ra một lần duy nhất trong năm, vào đúng đêm “linh tinh tình phộc”. “Nõ” và “Nường” tuy chỉ là khúc gỗ được tạo thô sơ, nhưng với những người dân ở làng Tứ Xã, chúng là những linh vật. Không một ai được phép mang nó ra khỏi khám thờ nếu đó không phải là đêm 11 tháng Giêng. Từ trước đến nay, duy chỉ có ông từ và đôi nam nữ được chọn là được sờ tay vào linh vật.

Lễ hội Trò Trám có nét đặc sắc riêng biệt với phần lễ gồm những lễ tục mang tính linh thiêng, huyền bí. Phần hội có những trò – vè – hí tiếu – trêu – ghẹo – múa vui với mục đích mang lại tiếng cười cho dân trong làng. Theo tục lệ truyền thống, chiều 11 tháng Giêng dân làng mổ lợn làm lễ tế thần, diễn tích trò “Tứ dân chi nghiệp”, còn gọi là “bách nghệ khôi hài” – trò diễn xướng dân gian vui nhộn khắc họa 4 nghề chính trong đời sống (sỹ, nông, công, thương); tổ chức thi đấu bóng chuyền hơi, cờ tướng, chọi gà… Các cụ cao niên thực hiện nghi lễ “túc chực” chơi cờ, tổ tôm điếm, chè thuốc chờ đến giờ làm lễ mật.

Diễn trò “Thầy đồ dạy chữ”

Nét đặc sắc của lễ hội Trò Trám là “Lễ mật” hay còn được gọi là lễ hội “linh tinh tình phộc”. Lễ mật diễn ra lúc 12 giờ đêm, thời gian giao hòa giữa trời và đất. Sau khi các bậc cao niên làm lễ tế miếu, đèn, nến trong và ngoài miếu đều tắt, cụ chủ tế hô “linh tinh tình phộc” thì nam cởi trần, đóng khố cầm Nõ – tượng trưng cho sinh thực khí nam; nữ mặc váy, đeo yếm đào cầm Nường – tượng trưng cho sinh thực khí nữ, làm các thao tác tượng trưng hoạt động tính giao. Nếu ba lần đâm trúng thì năm đó mùa màng tươi tốt, bội thu; hai lần là được mùa; một lần là làm ăn kém… Trong đêm tối, chủ tế nghe cạch đủ ba tiếng đèn sáng lại. Phút ấy gọi là phút thiêng, dập chiêng trống để mừng và kính cáo với thần linh, thiên địa biết lễ mật đã thành công. Chủ tế dẫn đầu đám trò chạy quanh miếu ba vòng theo ngược chiều kim đồng hồ, theo sau là dân làng, vừa chạy vừa hú, vừa gõ dùi vào mẹt để đuổi ma quỷ, trừ hiểm họa cả năm cho dân làng.

“Lễ mật” – Nét đặc sắc của lễ hội Trò Trám

Cuối cùng là đến mục “Tháo khoán”. Theo phong tục trước kia, vào giờ “Tháo khoán”, ở ngoài rừng trám các đôi trai gái và dân làng được tự do mọi chuyện và nữ phải giữ một vật dụng của nam để làm tin. Cô nào có thai trong dịp đó là lễ hèm của làng thành công, đem lại điều may mắn cả năm cho gia đình và toàn phường và phường sẽ có những phần thưởng hậu hĩnh. Ngày nay, tục tháo khoán không còn, chỉ là hò reo vui vẻ nhưng tín ngưỡng phồn thực vẫn được tôn vinh và trở thành linh thiêng, chứa đựng ý niệm tốt đẹp, nguyện vọng tha thiết cầu mong sự phồn vinh cho muôn loài và con người của cư dân nông nghiệp.

Sáng 12 tháng Giêng, lễ hội tiếp tục với nghi lễ “Rước lúa thần” quanh làng với các trò diễn xướng dân gian “Tứ dân chi nghiệp” và kết thúc với lễ cúng Thập Bái tại Miếu Trò.

Lễ hội Trò Trám là lễ hội đặc sắc của người Việt ở vùng trung du Bắc bộ, mang đậm giá trị văn hóa truyền thống và dấu ấn của nền văn minh lúa nước. Lễ hội không những mang lại không khí vui tươi, phấn khởi tạo động lực thi đua sản xuất đầu xuân của người dân quanh vùng mà còn là điểm nhấn quan trọng góp phần tôn vinh, quảng bá nét đẹp văn hóa truyền thống trên vùng Đất Tổ với du khách thập phương. Chính bởi những giá trị đó mà tháng 11/2016, lễ hội Trò Trám đã được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch chứng nhận và đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Đại diện lãnh đạo Sở Văn hóa – Thể thao và Du lịch trao bằng công nhận di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia – lễ hội Trò Trám cho xã Tứ Xã

Trước đó, vào tối ngày 7/2, tức ngày 11 tháng Giêng năm Đinh Dậu, tại miếu Trò, UBND xã Tứ Xã đã trang trọng tổ chức lễ đón nhận di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Dự buổi lễ có đại diện lãnh đạo Sở Văn hóa – Thể thao và Du lịch; lãnh đạo huyện Lâm Thao cùng đông đảo nhân dân và du khách.

Huyền Trang – Bùi Hiếu