THIẾT KẾ HỒ SƠ HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH

Trương Thanh Tòng

Trường THPT Chuyên Nguyễn Thiện Thành, tỉnh Trà Vinh, NCS K6 Đại học Trà Vinh

Tóm tắt. Mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 là phát triển năng lực và phẩm chất người học. Theo đó, việc đa dạng hóa các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực là một hướng đi phù hợp với tinh thần đổi mới của chương trình Ngữ văn 2018. Tăng cường hoạt động học tập cho HS vì thế mà trở nên cần thiết. Thiết kế hồ sơ học tập trong dạy học môn Ngữ văn là một trong những phương cách khả dụng để tăng cường hoạt động học tập cho HS, qua đó hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất cho HS. Trên cơ sở lí thuyết về hồ sơ học tập, chúng tôi đã xây dựng quy trình thiết kế, mục đích thiết kế và cách sử dụng hồ sơ đọc, hồ sơ viết và hồ sơ bài giảng điện tử trong dạy học để giúp HS tự chủ hơn trong quá trình học tập của mình. Kết quả cho thấy đây là hướng đi phù hợp quan điểm dạy học hiện đại trong môn Ngữ văn và hướng vận dụng rất khả thi vào bối cảnh dạy học ở trường trung học phổ thông hiện nay.

Từ khóa: hoạt động học tập, trải nghiệm, năng lực, phẩm chất.

Mở đầu

Lý thuyết về hoạt động học tập chỉ ra, rằng: “qua hoạt động, bằng hoạt động, HS hình thành, phát triển năng lực, bộc lộ được tiềm năng của bản thân; tự tin, có niềm hạnh phúc bởi thành công và tiếp tục phát triển” [1; 25]. Vậy nên, “việc tổ chức những hoạt động học tập … để quá trình học thực sự diễn ra là vô cùng cần thiết” [2; 158] bởi “kiến thức thu nhận bằng con đường tự khám phá là kiến thức vững chắc nhất, đáng tin cậy nhất” [3; 34].

Sử dụng HSHT trong dạy học đã được đề cập đến ở nhiều công trình nghiên cứu: Xây dựng và sử dụng hồ sơ điện tử phục vụ dạy học Địa lí 11 – trung học phổ thông (Lê Văn Nhương, 2012) [4; 121-130]; Bước đầu tìm hiểu khái niệm “đánh giá theo năng lực” và đề xuất một số hình thức đánh giá năng lực Ngữ văn của học sinh (Nguyễn Thành Ngọc Bảo, 2014) [5; 157-165]; The Use Of Portfolio In English Language Teaching And Its Effects On Achievement And Attitude (Melek Demirela, Hatice Dumanba, 2015) [6; 2634-2640]; Xây dựng và sử dụng HSHT để dạy học phân hóa học phần sinh lí trẻ lứa tuổi Tiểu học (Phạm Việt Quỳnh, Nguyễn Văn Hiền, 2018) [7; 47-53],… Tuy nhiên, những nghiên cứu trên chưa đi sâu vào việc thiết kế và tổ chức đánh giá năng lực HS qua HSHT trong dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực. Vì vậy, nghiên cứu này sẽ định hướng cho GV trong việc thiết kế khung/yêu cầu về HSHT như là một phương tiện dạy học và đánh giá, HS hoàn thành HSHT để thể hiện năng lực của mình và tổ chức đánh giá năng lực qua HSHT mà HS thực hiện trong dạy học môn Ngữ văn. Đây là một trong những phương cách khả dụng để phát triển năng lực HS, góp phần đáp ứng mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018.

2. Nội dung nghiên cứu

2.1. Cơ sở lí thuyết về hồ sơ học tập

2.1.1. Khái niệm

HSHT, theo định nghĩa của Paulson, Paulson và Mayer, “là một bộ sưu tập có mục đích các công việc của HS thể hiện những nỗ lực, tiến bộ và thành tích của HS trong một hoặc nhiều lĩnh vực. HSHT phải bao gồm sự tham gia của HS trong việc lựa chọn nội dung, tiêu chí lựa chọn, tiêu chí đánh giá sự nỗ lực và bằng chứng về sự tự phản hồi của HS” [8; 60].

Birgin quan niệm HSHT là “tập tài liệu về kĩ năng của HS trong một hoặc nhiều lĩnh vực trong một khoảng thời gian nhất định, thu thập thường xuyên các nghiên cứu và hiệu suất của HS theo các tiêu chí đã định trước” [9; 22].

Đồng tình với ý kiến trên, nhưng Osman Birgin và Adnan Baki nhấn mạnh thêm tính hệ thống và tiến trình thực hiện HSHT của HS. Nhóm tác giả này cho rằng: “HSHT là tập tài liệu về các sản phẩm được lựa chọn một cách có chủ đích của người học trong quá trình học tập môn học, được sắp xếp có hệ thống và theo một trình tự nhất định” [10; 77].

Từ những quan niệm trên, chúng tôi cho rằng có 3 điểm cần được lưu ý trong nội hàm của khái niệm HSHT.

Lựa chọn có chủ đích.

Sắp xếp có hệ thống và theo trình tự nhất định

Thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định

Như vậy, thiết kế HSHT không chỉ đơn thuần là tập hợp tất cả các sản phẩm học tập HS đã thực hiện mà cần lựa chọn cẩn thận các sản phẩm đó, sắp xếp chúng theo một trình tự và công việc này phải được tiến hành trong một thời gian nhất định để phục vụ cho mục đích cụ thể.

2.1.2. Mục đích, hình thức và thời điểm sử dụng

HSHT có thể được sử dụng với nhiều mục đích khác nhau, nhưng hai mục đích chính của HSHT là trưng bày/giới thiệu diễn tiến học tập của HS và chứng minh sự tiến bộ của HS về một chủ đề/lĩnh vực nào đó theo thời gian [11; 165]. Với mục đích thứ nhất, HSHT bao gồm các sản phẩm học tập tiêu biểu của HS trong quá trình học tập. GV sử dụng HSHT để tuyên dương thành tích học tập hoặc đánh giá tổng kết và giới thiệu cho HS khác tham khảo. Với mục đích thứ hai, HSHT bao gồm các phiên bản sản phẩm học tập của HS trong một giai đoạn nhất định (ví dụ: bản đề cương, bản nháp 1, bản nháp 2,… bản chính thức). GV sử dụng HSHT để chẩn đoán khó khăn trong học tập và định hướng phương cách học tập mới, qua đó từng bước cải thiện việc học của HS.

Như vậy, HSHT tập trung vào hỗ trợ và điều chỉnh việc học của HS. Nó cho phép HS cơ hội để nhìn nhận lại và suy ngẫm về sản phẩm và quá trình mà HS đã thực hiện, qua đó HS phát huy điểm mạnh và khắc phục hạn chế trong học tập [12; 75]. “GV cũng có thể sử dụng HSHT trong các cuộc họp phụ huynh cuối kì, cuối năm để thông báo cho cha mẹ HS về thành tích và sự tiến bộ của con em họ” [12; 75].

HSHT có thể được thiết kế dưới hai dạng: HS truyền thống và HS điện tử [13; 1171).

Hồ sơ truyền thống “là công cụ hiệu quả cho việc đánh giá kết quả học tập của người học” [14; 47]. HSHT được chia thành 4 loại cơ bản: (1) Hồ sơ tiến bộ: những bài tập, sản phẩm của người học thực hiện trong quá trình học và thông qua đó người dạy và người học đánh giá quá trình tiến bộ mà người học đạt được; (2) Hồ sơ quá trình: tự theo dõi quá trình học tập của người học, họ ghi lại những gì mình học được hoặc chưa học được về kiến thức, kĩ năng và thái độ của các môn học và xác định cách điều chỉnh cho phù hợp; (3) Hồ sơ mục tiêu: xây dựng mục tiêu học tập cho mình trên cơ sở tự đánh giá được năng lực của bản thân; (4) Hồ sơ thành tích: người học tự đánh giá các thành tích học tập nổi trội, tự khám phá những tiềm năng của bản thân [15; tr.188-190].

“Hồ sơ điện tử sử dụng công nghệ điện tử, giúp những người xây dựng hồ sơ thu thập và tổ chức các sản phẩm dưới dạng nhiều loại phương tiện truyền thông (âm thanh, video, đồ họa, văn bản)” [16; 4]. Trong dạy học, hồ sơ điện tử có thể chia làm 3 loại: (1) Hồ sơ quản lí: quản lí nhân sự, quản lí tiền lương, quản lí các hoạt động của nhà trường,… (2) Hồ sơ GV: giáo án, bảng điểm, phim ảnh DH,… (3) Hồ sơ HS: các bài học, bài tập, hình ảnh, thông tin tham khảo,…

Như vậy, trên cơ sở phân loại HSHT, HS là chủ thể của hoạt động thiết kế HSHT và GV sử dụng HSHT như một kênh/một phương tiện để dạy học và đánh giá năng lực của HS. Hình thức thiết kế HSHT phụ thuộc vào điều kiện học tập của cá nhân HS và cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ cho hoạt động dạy và học của nhà trường. Mỗi loại HSHT cần phải đa dạng sản phẩm học tập được thực hiện ở nhiều thời điểm khác nhau. Những sản phẩm có thể lưu trữ trong HSHT gồm: Các bài làm, bài kiểm tra, bài báo cáo, ghi chép ngắn, phiếu học tập, sơ đồ,… của cá nhân HS; Các báo cáo, bài tập, nhận xét, bản kế hoạch, tập san, mô hình,… được làm theo nhóm; Các hình ảnh, âm thanh như: ảnh chụp, băng ghi âm, đoạn video, tranh vẽ, chương trình/phần mềm máy tính,… [12; 74].

HSHT được sử dụng trong nhiều thời điểm khác nhau của năm học tùy thuộc vào loại HSHT mà GV và HS đã thống nhất ngay từ đầu năm học.

Ví dụ: Với hồ sơ đánh giá sự tiến bộ của HS trong việc Dạy viết như một tiến trình (Teach Writing as a Process) thì sẽ được sử dụng thường xuyên. Sau mỗi lần lựa chọn sản phẩm (ví dụ: bản đề cương, bản nháp 1, bản nháp 2,… bản chính thức) để đưa vào hồ sơ, GV có thể tổ chức cho HS đánh giá cho từng sản phẩm đó (Đánh giá quá trình – Assessment FOR learning). Vào cuối kì hoặc cuối năm, toàn bộ các nội dung của HSHT sẽ được đánh giá tổng thể (Đánh giá tổng kết – Assessment OF learning).

2.1.3. Hiệu quả của hồ sơ học tập

Trong một nghiên cứu của mình về “Tác động của HSHT đối với việc học của HS: nhìn từ quan điểm của sinh viên sư phạm”, Çimer đã đi đến những kết luận sau:

Thứ nhất, HSHT là một công cụ hữu dụng trong việc cải thiện việc học của HS. Tuy nhiên, điều này không thể có được nếu HSHT chỉ là một thư mục để thu thập công việc của HS. Hai yếu tố giúp một HSHT có giá trị là sự tự phản hồi và đánh giá thường xuyên thông qua các bài kiểm tra hàng tuần.

Thứ hai, sự tự phản hồi của HS được thực hiện thông qua việc cung cấp hướng dẫn thích hợp của GV. Nghiên cứu chỉ ra rằng nếu HS còn hạn chế hoặc không có sự hiểu biết về tự phản hồi thì hiệu quả học tập của HS sẽ không cao.

Thứ ba, sự phản hồi luôn được khuyến khích, đặc biệt việc HS tự trả lời câu hỏi “những mạch kiến này được bổ khuyết bằng cách nào” đóng một vai trò quan trọng trong quá trình phát triển khả năng tự phản hồi của HS và giúp thay đổi thói quen học tập của HS để quá trình học tập diễn ra thường xuyên hơn chứ không phải “học sống chết” khi ngày thi đã cận kề [17; 171-172].

Trên một Tạp chí Nghiên cứu về Giáo dục và Văn học, nhóm tác giả Tahriri, Khalili và Aeineh ở Trung tâm học tập quốc tế của Úc khuyến nghị, rằng: “Hồ sơ học tập cung cấp cơ hội cho người học tự đánh giá bản thân thường xuyên. Giáo viên có thể giới thiệu hồ sơ học tập trong lớp học để giúp học sinh nhận thức được quá trình học tập của họ” [18; 56].

Như vậy, việc vận dụng hiệu quả HSHT trong dạy học phù hợp với mục tiêu của KT – ĐG theo định hướng phát triển năng lực của HS trong các trường phổ thông hiện nay, chú trọng kết hợp đánh giá thường xuyên và định kì, từng bước hình thành và phát triển năng lực chung (tự chủ và tự học, giải quyết vấn đề và sáng tạo) cũng như các năng lực đặc thù (ngôn ngữ, văn học). Theo đó, những phẩm chất (cần cù, trung thực, trách nhiệm) của HS từng bước được hình thành. Đặc biệt, cách làm này từng bước “góp phần cải thiện đáng kể hình ảnh môn Văn trong nhận thức của HS” [19; 155].

2.2. Thiết kế các dạng hồ sơ học tập

2.2.1. Hồ sơ đọc

2.2.1.1. Quy trình thiết kế

Bước 1: GV hệ thống hóa các đơn vị kiến thức cơ bản xoay quanh kĩ năng đọc hiểu các kiểu/loại văn bản: Văn bản văn học, văn bản nghị luận, văn bản thông tin:

Bước 2: GV xây dựng bảng đặc tả các cấp độ của đọc hiểu từ nhận biết, thông hiểu cho đến vận dụng.

Bước 3: GV xác định những văn bản đọc hiểu cụ thể.

Bước 4: HS tiến hành hoàn thành khung hồ sơ đọc theo hệ thống câu hỏi trong bảng đặc tả.

2.2.1.2. Mục đích thiết kế

Hồ sơ đọc này được HS dùng để chuẩn bị bài mới, ghi chép lại nhận xét của mình về từng bài học trong sách giáo khoa; hoặc ở mức độ cao hơn là đọc những tác phẩm thơ bên ngoài sách khoa để đáp ứng tiêu chí sáng tạo trong phần tạo lập văn bản viết.

2.2.1.3. Sử dụng trong dạy học

Trong tiến trình dạy học, GV tổ chức hoạt động học tập theo nhóm và chuyển giao nhiệm vụ học tập cụ thể cho các nhóm. Các nhóm tiến hành hoàn thiện khung hồ sơ đọc theo các yêu cầu cụ thể trong bảng đặc tả.

GV cho HS tham khảo và tiến hành cho HS tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng (HS đánh giá lẫn nhau) và sau đó, GV yêu cầu cho học sinh lựa chọn các sản phẩm để đưa vào HSHT như nhật kí đọc sách, sơ đồ tư duy, hoặc hồ sơ đọc mẫu một tác phẩm thơ trữ tình gồm có các đề mục chính như: Phong cách tác giả, hoàn cảnh sáng tác, thể thơ, nhân vật trữ tình (người đang giãi bày, thổ lộ tình cảm trong thơ), hình ảnh, ngôn ngữ, biểu tượng, giọng điệu (để khám phá những cảm xúc tâm trạng của nhân vật trữ tình – tâm trạng thuần nhất, tâm trạng phức hợp), thế giới tự nhiên, xã hội, con người,… được tác giả biểu hiện qua ngôn ngữ thơ, tư tưởng, quan niệm của tác giả được thể hiện kín đáo đằng sau nội dung cảm xúc của bài thơ, ý nghĩa/bài học/thông điệp của bài thơ đối với cuộc sống, con người [20; 81]. Qua đó, GV tiến hành đánh giá năng lực (ngôn ngữ, văn học, tự học và tự chủ, giải quyết vấn đề và sáng tạo,…) qua HSHT của học sinh. Các hình thức đánh giá được thực hiện theo thang đo rubrics.

Xem thêm: Educational Sciences, 2021, Volume 66, Issue 1, pp. 37-45