Một số thông tin về quá trình hình thành và phát triển tỉnh Bắc Ninh

1. Bắc Ninh trong lịch sử
Bắc Ninh thời Việt cổ thuộc bộ Vũ Ninh của nhà nước Văn Lang. Dưới sự thống trị của nhà Tần (214-209 TCN) Bắc Ninh thuộc quận Tượng; dưới triều Hán (210 TCN-110 TCN) thuộc quận Giao Chỉ với hai huyện Luy Lâu và Long Uyên (hoặc Long Biên); dưới triều Ngô- thuộc chính quyền quận Giao Châu; dưới triều Tấn (248- 420) thuộc quận Giao Chỉ.
Đầu đời Đường, khoảng năm 622, Bắc Ninh được gộp trong địa phận Giao Châu, Đạo Châu (năm 623 được đổi thành Nam Đạo, năm 632 đổi thành Tiêu Châu), Long Châu thuộc Giao Châu Đô hộ phủ. Thời Trần (1255- 1400), vùng Bắc Ninh thuộc Bắc Giang Lộ (hay Lộ Bắc Giàng). Kể từ năm 1407, tỉnh Bắc Ninh bao gồm phủ Bắc Giang và châu Lạng Giang của phủ Lạng Giang.
Thời Lê: năm 1428, Lê Thái Tổ chia cả nước ra làm 5 đạo. Bắc Ninh thuộc Bắc đạo. Năm 1466, thời Lê Thánh Tông nước ta đặt làm 13 đạo. Bắc Ninh thuộc đạo thừa tuyên Bắc Giang. Tháng 4 năm Quang Thuận thứ 10 (1469), vua Lê Thánh Tông đã cho định bản đồ trong cả nước 12 đạo thừa tuyên, đã thay đổi tên gọi của 6 địa phương, trong đó thừa tuyên Bắc Giang đổi thành Kinh Bắc. Năm Quang 1490, vua Lê Thánh Tông tổ chức lại đất nước thành 13 xứ, đạo thừa tuyên Kinh Bắc trở thành xứ Kinh Bắc.
Thời Nguyễn, năm Gia Long thứ nhất (1802) gọi là trấn Kinh Bắc. Năm Minh Mệnh thứ 3 (1822) đổi là trấn Bắc Ninh.

2. Tỉnh Bắc Ninh được thành lập
Theo Đại Nam Thực lục, Tập X, Chính biên Đệ nhị kỷ VI, Minh Mệnh năm thứ 11 và 12 (1830-1831) ghi: Năm Minh Mệnh thứ 12 (1831), “Tân Mão, Minh Mệnh năm thứ 12 (1831) Mùa Đông, tháng 10, ngày  mồng 1. Vua dụ bày tôi rằng: Dựng các trấn làm bình phong và đặt quan chức để cai trị, là chính sách lớn của triều đình, …”. Chia định địa hạt các tỉnh gồm: Quảng Bình, Quảng Trị, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hoa, Hà Nội, Ninh Bình, Nam Định, Hưng Yên, Hải Dương, Quảng Yên, Sơn Tây, Hưng Hóa, Tuyên Quang, Bắc Ninh, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng.
Tỉnh Bắc Ninh thống trị 4 phủ là Từ Sơn, Thiên Phúc, Thuận An, Lạng Giang; 20 huyện gồm:  Tiên Du, Võ Giàng, Quế Dương, Yên Phong, Đông Ngàn, Thiên Phúc, Kim Hoa, Hiệp Hòa, Việt Yên, Lương Tài, Gia Lâm, Văn Giang, Gia Bình, Siêu Loại, Yên Thế, Yên Dũng, Bảo Lộc, Hữu Lũng, Phượng Nhãn, Lục Ngạn. Đến những năm niên hiệu Tự Đức (1848-1883) đặt thêm huyện Đông Anh, tổng cộng là 21 huyện.
Tháng 10 năm 1895, thực dân Pháp chia tỉnh Bắc Ninh thành 2 tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang. Tỉnh Bắc Ninh (mới) có hai phủ Thuận Thành, Từ Sơn, bao gồm 10 huyện: Đông Ngàn, Tiên Du, Gia Lâm, Văn Giang, Siêu Loại, Gia Bình, Lương Tài, Quế Dương, Võ Giàng, Yên Phong.
Năm 1912 huyện Siêu Loại được đổi tên là huyện Thuận Thành; huyện Đông Ngàn được đổi tên là huyện Từ Sơn. Ngày 19-10-1938, chính quyền thuộc Pháp ở nước ta quyết định nâng cấp thị xã Bắc Ninh lên thành thành phố loại III. Bắc Ninh được coi là thành phố thứ 5 của Bắc Kỳ đứng sau Hà Nội, Hải Phòng, Hải Dương, Nam Định.

Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, Bắc Ninh là đơn vị hành chính cấp tỉnh, trực thuộc Ủy ban hành chính Bắc Bộ, rồi Ủy ban hành chính Liên khu I, Liên khu Việt Bắc.  
Tháng 1-1950, tỉnh Bắc Ninh gồm 9 huyện (138 xã): Yên Phong, Quế Dương, Thuận Thành, Tiên Du, Lang Tài, Võ Giàng, Từ Sơn, Gia Bình, Gia Lâm. Tháng 8-1950 huyện Gia Lương ra đời trên cơ sở hợp nhất hai huyện Gia Bình và Lang Tài.
Ngày 20-4-1961, Quốc hội ban hành Nghị quyết phê chuẩn việc mở rộng thành phố Hà Nội. Trên cơ sở đó 29 xã, thị trấn thuộc tỉnh Bắc Ninh nhập vào Hà Nội gồm: Cả huyện Gia Lâm (gồm 15 xã); xã Liên Hà, xã Vân Hà, xã Dục Tú, xã Quang Trung, xã Đông Hội, xã Mai Lâm, xã Tiền Phong, xã Đình Xuyên, xã Dương Hà, xã Ninh Hiệp, thị trấn Yên Viên của huyện Từ Sơn; xã Phù Đổng, xã Trung Hưng của huyện Tiên Du; xã Đức Thắng, xã Chiến Thắng huyện Thuận Thành.
Ngày 7-8-1961, Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định số 120-CP, sáp nhập hai xã Khắc Niệm và Võ Cường thuộc huyện Võ Giàng vào huyện Tiên Du. Sáp nhập hai huyện Quế Dương và Võ Giàng thuộc tỉnh Bắc Ninh thành huyện Quế Võ.
Tháng 3-1963, huyện Tiên Sơn ra đời trên cơ sở hợp nhất hai huyện Tiên Du và Từ Sơn sau khi đã chuyển một số xã sang Gia Lâm và Đông Anh; xã Đông Thọ, xã Văn Môn chuyển sang Yên Phong, nhận của Yên Phong hai xã Tương Giang và Phú Lâm và từ Quế Võ hai xã Khắc Niệm và Võ Cường.
Ngày 27-10-1962, Quốc hội khóa II ra Nghị quyết hợp nhất hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang thành tỉnh Hà Bắc. Ngày 1-4-1963 tỉnh Hà Bắc chính thức hoạt động theo đơn vị hành chính mới, trung tâm tỉnh lỵ đóng ở thị xã Bắc Giang. Tỉnh Hà Bắc có diện tích là 4.216,33 km2 với 14 huyện, 2 thị xã; dân số là 1.000.305 người.

3. Tỉnh Bắc Ninh được tái lập
Ngày 6-11-1996 tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa IX đã ra Quyết định phê chuẩn việc tái lập hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang. Ngày 1-1-1997, tỉnh Bắc Ninh chính thức hoạt động theo đơn vị hành chính mới. Thị xã Bắc Ninh trở thành thị xã tỉnh lỵ. Tỉnh Bắc Ninh có diện tích là 822,7km2 với 5 huyện và 1 thị xã có 123 xã, phường, thị trấn; dân số 925.997 người.
Ngày 9-8-1999 Chính phủ ra Nghị định số 68/1999/NĐ-CP tách huyện Gia Lương thành hai huyện Gia Bình và Lương Tài; tách huyện Tiên Sơn thành hai huyện Từ Sơn và Tiên Du. Thời điểm này tỉnh Bắc Ninh có 7 huyện và 1 thị xã.
Ngày 26-1-2006, Chính phủ ra Nghị định số 15/2006/NĐ-CP về việc thành lập thành phố Bắc Ninh trực thuộc tỉnh Bắc Ninh. Ngày 9-4-2007, Thủ tướng ra Nghị định 60/2007/NĐ-CP điều chỉnh địa giới thành phố Bắc Ninh gồm 10 phường là: Đáp Cầu, Thị Cầu, Vũ Ninh, Suối Hoa, Tiền An, Vệ An, Ninh Xá, Kinh Bắc, Đại Phúc, Võ Cường và 9 xã: Kim Chân, Vân Dương, Nam Sơn, Hạp Lĩnh, Khắc Niệm, Phong Khê, Khúc Xuyên, Vạn An, Hòa Long.
Ngày 24-9-2008, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định 01/NĐ-CP về việc thành lập thị xã Từ Sơn, thành lập các phường thuộc thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Như vậy, thị xã Từ Sơn có 12 đơn vị hành chính trực thuộc.
Ngày 25-6-2014, Chính phủ ban hành Quyết định số 1044/QĐ-TTg công nhận thành phố Bắc Ninh là đô thị loại II trực thuộc tỉnh Bắc Ninh. Đến nay thành phố Bắc Ninh có diện tích tự nhiên 23,34km2 và dân số 121.028 người; có 19 đơn vị hành chính gồm 16 phường, 3 xã.
Ngày 22-9-2021, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 387/NQ-UBTVQH15 về việc thành lập thành phố Từ Sơn thuộc tỉnh Bắc Ninh trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên và dân số của thị xã Từ Sơn.
Sau nhiều lần điều chỉnh địa giới hành chính, hiện nay Bắc Ninh có 8 đơn vị hành chính cấp huyện, gồm: Tiên Du, Yên Phong, Quế Võ, Thuận Thành, Gia Bình, Lương Tài, thành phố Từ Sơn và thành phố Bắc Ninh; 126 xã, phường, thị trấn, với diện tích 822,71km2, dân số khoảng 1,4 triệu người.
Trải qua các thời kỳ lịch sử, Bắc Ninh nhiều lần chia tách, sáp nhập và thay đổi về tên gọi, ranh giới địa lý khác nhau, tuy nhiên, tỉnh Bắc Ninh vẫn luôn khẳng định là vùng đất “mỹ tục khả phong”, “địa linh nhân kiệt”, giàu truyền thống lịch sử, văn hiến và cách mạng.