Lễ hội là gì? Phân loại, cấu trúc, vai trò, giá trị – https://laodongdongnai.vn – Kiến Thức Cho Người lao Động Việt Nam

( Last Updated On : 01/01/2022 )

Trên thế giới, mỗi một quốc gia lại có một loại hình sinh hoạt văn hóa riêng, mang đậm bản sắc văn hóa của quốc gia mình, và có lẽ “ lễ hội” là loại hình tiêu biểu nhất. Đây là một loại hình sinh hoạt văn hóa đặc biệt có tính tập thể, phản ánh tín ngưỡng và sinh hoạt của người dân trong lao động sản xuất, hay trong việc hình dung lại các sự kiện lịch sử. Lễ hội nước nào cũng có những hình thức rước xách, diễu hành, vui chơi, nhưng ở mỗi quốc gia thì lễ hội lại có những nét độc đáo riêng, mang đậm dấu ấn riêng của quốc gia đó. Vì thế lễ hội giữ một vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần và đời sống xã hội, nó chứa đựng và phản ánh nhiều mặt của đời sống như: kinh tế- xã hội, văn hóa, tâm lý và tôn giáo tín ngưỡng tộc người. Vậy “lễ hội” là gì ?

I. Khái niệm Lễ hội

Mỗi vùng miền, một vương quốc lại có hình thức tổ chức triển khai Lễ hội khác nhau. Chính do đó mà đã có rất nhiều định nghĩa khác nhau về hình thái hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống này. Sau đây là một số ít khái niệm nổi bật về “ Lễ hội ” như :
– Khi nghiên cứu và điều tra về đặc tính và ý nghĩa “ Lễ hội ” ở nước Nga, Bachie cho rằng : “ Lễ hội là đời sống được tái hiện dưới hình thức tế lễ và trò màn biểu diễn, đó là đời sống chiến đấu của cộng đồng cư dân. Tuy nhiên bản thân đời sống không hề thành lễ hội được nếu chính nó không được thăng hoa, link và quy tụ lại thành quốc tế tâm linh, tư tưởng của những hình tượng, vượt lên trên quốc tế của những phương tiện đi lại và điều kiện kèm theo tất yếu. Đó là quốc tế, là đời sống thứ hai thoát ly trong thời điểm tạm thời thực tại hữu hiện, đạt tới hiện thực lý tưởng mà ở đó, mọi thứ đều trở nên đẹp tươi, lộng lẫy, siêu việt và cao quý ”. ( Nếu theo như định nghĩa này thì một sự kiện hay một cuộc chiến đấu của người dân sẽ không được tưởng niệm khi không có sự tác động ảnh hưởng và tác động ảnh hưởng của con người ) .
– Ở Nước Ta, khái niệm Lễ hội mới chỉ Open cách đây không lâu. Trước hết chỉ có khái niệm lễ hoặc hội. Cả hai khái niệm này đều là từ gốc Hán được dùng để gọi một nhóm mô hình phong tục, ví dụ điển hình như : Lễ Thành Hoàng, lễ gia tiên …, cũng như vậy trong hội cũng có nhiều hội khác nhau như : Hội Gióng, Hội Lim, Hội chọi trâu, …. Thêm chữ “ Lễ ” cho “ hội ”, thời nay mong ước gắn hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống cộng đồng này có tối thiểu hai yếu tố cũng là hai đặc trưng đi liền với nhau. Trước hết là lễ bái, tế lễ thần linh, cầu phúc và sau là thăm thú đi dạo ở nơi đông đúc, vui tươi ( hội ) .

– Trong “Từ điển tiếng Việt” lại có định nghĩa về “ Lễ hội ” như sau: Lễ là hệ thống các hành vi, động tác nhằm biểu hiện lòng tôn kính của con người đối với thần linh, phản ánh những ước mơ chính đáng của con người trước cuộc sống mà bản thân họ chưa có khả năng thực hiện. Hội là sinh hoạt văn hoá, tôn giáo, nghệ thuật của cộng đồng, xuất phát từ nhu cầu cuộc sống, từ sự tồn tại và phát triển của cộng đồng, sự bình yên cho từng cá nhân, hạnh phúc cho từng gia đình, sự vững mạnh cho từng dòng họ, sự sinh sôi nảy nở của gia súc, sự bội thu của mùa màng, mà từ bao đời nay quy tụ niềm mơ ước chung vào bốn chữ “nhân khang, vật thịnh”.

– Trong cuốn “ Hội hè Việt Nam ” các tác giả cho rằng “ Hội và lễ là một sinh hoạt văn hóa lâu đời của dân tộc Việt Hội và lễ có sức hấp dẫn, lôi cuốc các tầng lớp trong xã hội cũng tham gia để trở thành một nhu cầu, một khát vọng của nhân dân trong nhiều thập kỷ.

– Trong cuốn “ Lễ hội truyền thống ” – Phan Đăng Nhật cho rằng “ Lễ hội là một pho lịch sử vẻ vang khổng lồ, ở đó tích tụ vố số những phong tục, tín ngưỡng, văn hóa truyền thống, thẩm mỹ và nghệ thuật và cả những sự kiện xã hội – lịch sử dân tộc quan trọng của dân tộc bản địa … … … … … Lễ hội còn là nơi bảo tồn, tích tụ văn hóa truyền thống ( theo nghĩa rộng ) của nhiều thời kỳ lịch sử dân tộc trong quá khứ dồn nén lại cho tương lai ” .
Như vậy ta thấy “ Lễ hội ” là một thể thống nhất không hề tách rời. Lễ là phần đạo đức tín ngưỡng, phần tâm linh sâu xa trong mỗi con người. Hội là những trò diễn mang tính nghi thức, gồm những game show dân gian phản ánh đời sống thường nhật của người dân và một phần đời sống cá thể nhằm mục đích kỷ niệm một sự kiện quan trọng với cả cộng đồng .

II. Phân loại lễ hội

Trên thực tiễn có rất nhiều cách để phân loại, dựa trên ý nghĩa, cội nguồn của những hội làng cùng những tiết mục chính yếu và độc lạ mà hoàn toàn có thể chia thành 5 loại Hội :

+ Hội lễ nông nghiệp: là loại hội mô tả nhưng lễ nghi liên quan đến chu trình (hoặc một phần chu trình)sản xuất nông nghiệp hoặc biểu dương các sản vật làm từ nông nghiệp như hội tịch điền, trò rước lúa, lễ hội trình nghề…

+ Hội lễ phồn thực giao duyên: là lễ hội gắn với quan niệm tín ngưỡng phồn thực cầu mong cho sự sinh sôi nảy nở của con người và vạn vật, chẳng hạn như: việc rước thờ hay cướp các hình ảnh mô phỏng sinh thực khí có khi diễn các trò diễn những hành động tình ái giữa nam và nữ như: lễ hội Trò Trám (Nõ và Nường) ở Tứ Xã (Lâm Thao), ở Hà Lộc (Phù Ninh), xã Hà Thạch (thị xã Phú Thọ). Hay “Hội ôm” ở An Đạo (Phù Ninh), Thanh Uyên (Tam Nông), Dữu Lâu (TP Việt Trì).

+ Lễ hội văn nghệ: là các hội thi hát các làn điệu dân ca, như hội Lim ở Bắc Ninh,…

+ Lễ hội thi tài: là các hội thi thể hiện tài năng như thi nấu cơm, thi bắn nỏ, thi kéo co, bơi chải…

+ Hội lịch sử: là hội có các trò diễn nhắc lại công ơn của các vị Thành hoàng là những người có công với nước, diễn tả các trận đánh lịch sử… như Hội Gióng, hội Giá…

– Trong lễ hội truyền thống của người Việt ở Bắc Bộ những tác giả đã chia thành những loại sau :

+ Lễ hội phản ánh cuộc sống lao động sản xuất của người dân – gồm các tiểu loại hình thành lễ hội về săn bắt,đánh cá… Lễ hội về sinh hoạt nông nghiệp hay liên quan đến các hoạt động sản xuất nông nghiệp….

+ Lễ hội phản ánh cuộc đấu tranh giữ nước giữ làng : gồm việc thờ những vị thành hoàng, những anh hùng dân tộc bản địa. Lễ thờ những vị thần là người có công bảo vệ làng xóm, chống thú dữ, trộm cướp …
+ Lễ hội những trò diễn cung ứng đời sống văn hóa truyền thống niềm tin, phong tục, hội tham gia hành lễ .+ Lễ hôi dân tộc bản địa hay lễ hội quốc tế đã được dân tộc bản địa hóa như : tết Noel, lễ thiên chúa, ngày hiến chương những nhà giáo …
+ Lễ hội có quy mô Quốc gia : Đền Hùng, hội giỗ trận Gò Đống Đa …
+ Lễ hội của một vùng miền gồm nhiều làng : hội chọi trâu Đò Sơn, Hội Phủ Giày … .
+ Lễ hội của từng làng như lễ thờ thành hoàng, hội chùa, tết Thanh Minh …
+ Lễ hội của những nhóm nhỏ, thường là nhóm mái ấm gia đình hay dòng họ .

III. Cấu trúc lễ hội

Bao gồm 2 thành phần :
+ Lễ ( yếu tố chính )

+ Hội (yếu tố phát sinh)

– Lễ: được hình thành bởi: nhân vật được thờ, hệ thống di tích, nghi lễ, nghi thức, thờ cúng.

+ Lễ để thờ cúng những vị thần : sự sùng bái nhân vật lịch sử dân tộc, là nhu yếu trở lại cội nguồn, là sự giải thiêng trong tâm thức, tâm ý và sinh hoat cộng đồng .
+ Có thể nói phần lễ đã tạo nên tính “ thiêng ” của lễ hội .

– Hội: được cấu thành bởi những hình thức sinh hoạt vui chơi, những trò diễn, tâm lý hội và hoạt động hội, di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh…

Thực chất :
+ Hội là những game show, trò diễn trong lễ hội .
+ Đối tượng triển khai hầu hết là những người trẻ tuổi .
Có thể thấy phần hội tạo nên “ sức sống ” của lễ hội .
+ Những game show chính trong lễ hội :
. Rèn luyện sức khỏe thể chất : đấu vật, kéo co, bơi thuyền …
. Rèn luyện sự khôn khéo : Ném còn, thi nấu cơm …
. Rèn luyện trí tuệ : đánh cờ người …
. mang ý nghĩa tín ngưỡng : leo cột mỡ …

IV. Chức năng và vai trò của Lễ hội trong hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống cộng đồng .

1. Chức năng đáp ứng nhu cầu về đời sống tinh thần

Lễ hội là mô hình hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống đặc biệt quan trọng nhằm mục đích cung ứng nhu yếu về đời sống tâm linh của con người. Nó giúp con người có dịp nhìn lại một quy trình sản xuất đã qua và hướng đến chu kỳ luân hồi sắp tới với những chờ đón điều tốt đẹp, tránh rủi ro đáng tiếc, xấu số, họ tạ thần linh đã phù hộ cho họ với lòng ngưỡng mộ chân thành, nó trở thành niềm tin, thần bản mệnh của cả cộng đồng. Với những nghi lễ và trò diễn mà mục tiêu cơ bản và ở đầu cuối là cầu mong được “ nhân khang vật thịnh ”, phong đăng hòa cốc …

VD: Lễ hội xuống đồng (lễ Hạ Điền) được tổ chức ngày mùng 4 tết hàng năm ở nhiều nơi. Đây là dịp để nhân dân nhìn lại một vụ mùa vừa qua và hướng tới 1 vụ mùa sắp tới được bội thu. Phần lễ trong ngày hội là nhằm cầu mong cho mưa thuận gió hòa, thần linh giúp đỡ….Đồng thời còn cảm ơn gia tiên đã che chở cho nhân dân được khỏe mạnh để lao động sản xuất. Phần hội rất sôi động được nhiều lứa tuổi tham gia, họ tổ chức các trò chơi gắn liền với sản xuất: bịt mắt bắt dê, leo cột mỡ…

Lễ hội không riêng gì tạo thành một mạch liền trong vòng xoay của thời tiết trong một năm, mà lễ hội còn là mạch nối giữa đời sống vật chất và ý thức, giữa trần gian và tâm linh, nó như một vật chứng cho rằng con người hoàn toàn có thể làm chủ đời sống trải qua giao cảm với quốc tế tâm linh .

VD: Hội Chùa Keo tại làng Keo – Vũ Nhất – Vũ Thư – Thái Bình. Chùa có tên chữ là Thần Quang Tự, xưa vốn là chùa Nghiêm Quang thuộc ấp Giao Thủy. Hội được mở 1 năm 2 lần: hội vui xuân ngày 4 tết âm lịch và ngày hội tháng 9(chính hội 13 – 15/9). Hội vui xuân mang tính chất lễ nghi và các cuộc thi tài: bắt vịt, nấu cơm, ném pháo… Đồng thời là lễ phật cầu cho 1 năm mới mưa thuận gió hòa, no ấm, hạnh phúc. Hội lễ chính tháng 9 gắn liền với tích của Dương Không Lộ – 1 vị quốc sư thời Lý đã từng trụ chì chùa Keo, được mọi người tôn lên làm vị tổ thứ nhất của chùa Keo. Từ 13-15/9, diễn ra nghi lễ như: rước Long đỉnh thuyền rồng và tiểu đỉnh từ chùa ra tam quan. Cùng với đó là các cuộc thi như: bơi chải, thi thổi kèn, thi trống… các nghi lễ tựu chung lại đều mong tổ sư của chùa phù hộ cho dân làng 1 mùa bội thu.

2. Chức năng nhận thức xã hội:

Các vị thần được thờ ngoài những chính thần còn có những tà thần như : thần ăn trộm, thần gắp phân …. Như tại làng Lộng Khê – Phù Đức – Tỉnh Thái Bình trong ngày linh hay ngày kị của thần đều có trò diễn : đêm hôm trai gái trong làng đốt đuốc đi lùng quanh đình giống như đang đi tìm kẻ trộm. Trong khi ấy người thủ từ lấy tượng thần đưa qua lỗ ngạch, có ông tiền chỉ đứng tực sẵn ở phía ngoài, nắm lấy cổ tượng thần đấm 3 đấm, rồi bỏ lên kiệu rước lại vào đình. Hay tại làng Thư Lạng ( Hà Nam ) thờ thần ăn mày có 1 tượng thần giống người ăn mày đặt trước cửa, tay cầm gậy bị, đều sơn son thiếp vàng. Người thủ từ phải luôn chuẩn bị sẵn sàng, hễ làng lân cận có việc gì đánh trống, đánh mõ đình làng mình lên, kẻo thần sẽ “ xuất ngoại ” mất. Hay làng Cổ Nhuế thờ thần gắp phân ( miền bắc có nghề đi gắp phân để bón cho cây cối ) thì trên hương án phải có 1 bộ quang gánh, 1 cái gầu nhỏ sơn son thiếp vàng. Trong gánh người ta dùng chuối nặn cho giống phân và đặt vào đó để thờ. Hay lễ hội Nghinh Ông tại thị xã Sông Đốc – Cà Mau, diễn ra từ ngày 14/2 – 16/2 âm lịch, lễ hội nhằm mục đích tôn vinh loài cá ông ( cá voi ). Theo lưu truyền trong dân gian thì “ cá ông ” là một linh vật rất rất linh, là vị thần hộ mệnh cho thuyền bè đi lại trên biển. Lễ hội nhằm mục đích cầu mong cho mưa thuận gió hòa, nhất là cho những chuyến đi đánh bắt cá của ngư dân nơi đây được thận lợi .
Các trò diễn trên đây phản ánh đời sống lao động sản xuất, nếu không làm đúng như vậy, làng sẽ bị động, làm ăn lục đục hoặc mất mùa. Nó không chỉ là niềm tin rất linh, sự cầu mong những vị thần ủng hộ cho những nhân, cho cộng đồng, mà còn bộc lộ những nhận thức xã hội của con người. Vì thế, lễ hội đã giúp con người nhận thức rõ ràng hơn, thâm thúy hơn về xã hội, những mặt tốt đẹp, những điều xấu xa, trắc trở mà trong đời sống ai cũng có lần gặp phải – cái yếu tố dân chủ và xã hội trong tính lưỡng cực của tín ngưỡng dân gian. Chức năng này tương hỗ và củng cố công dụng phản ánh và bảo lưu truyền thống cuội nguồn .

3. Chức năng tuyên truyền giáo dục.

Lễ hội góp thêm phần hình thành truyền thống lịch sử yêu nước, yêu lao động sản xuất, đấu tranh quật cường chống giặc ngoại xâm trải qua việc tế lễ và những tích trò được nhân dân diễn lại. Đồng thời nó góp thêm phần hình thành truyền thống văn hóa truyền thống Nước Ta và con người Nước Ta .

VD: Hội Gióng (làng Gióng – Gia Lâm – Hà Nội) được tổ chức từ 6-12/4 âm lịch, diễn lại sự tích Thánh Gióng đáng giặc Ân, nhắc nhớ mọi người về vị anh hùng đã có công với nước, cũng tại đây mọi người cũng có dịp cảm nhận mối quan hệ nhiều chiều giữa làng với nước, cá nhân – cộng đồng, quá khứ – hiện tại, thực – ảo, thiêng liêng – trần tục. Tất cả đều được giữ gìn như một tài sản văn hóa để lưu truyền mãi về sau.

V. Giá trị của lễ hội

Giá trị tiêu biểu vượt trội nhất của lễ hội là “ tính cộng đồng và sự cố kết cộng đồng ”. Tức là, mọi lễ hội dù được phân loại thế nào, dù mang nội dung tôn giáo, nghề nghiệp, vòng đời, hay một ý nghĩa gì khác đi chăng nữa thì khi nào cũng là hoạt động và sinh hoạt của một cộng đồng người để biểu dương những vốn liếng văn hóa truyền thống và sức mạnh cộng đồng gia tộc, cộng đồng địa phương, cộng đồng tôn giáo hay vương quốc …. Trong xã hội văn minh thì giá trị này càng có vai trò quan trọng .
Tính chất tự quản, ý thức dân tộc bản địa, nội dung nhân bản cũng là một giá trị văn hóa truyền thống cần chú ý quan tâm. Lễ hội là hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống – tín ngưỡng tổng hòa, trong đó con người tự tổ chúc, ngân sách, tự đi dạo và cùng đi dạo. Hơn thế nữa cả cộng đồng cùng tham gia phát minh sáng tạo và thực thi, tận hưởng những hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống – tâm linh trong mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, với xã hội và với chính bản thân họ. Họ không chỉ sùng bái, tôn kính, biết ơn hay chỉ thầm dâng những khát vọng cầu may của riêng mình với thần linh, không riêng gì giao hòa với vạn vật thiên nhiên mà còn trực tiếp phát minh sáng tạo giá trị văn hóa truyền thống. Ở lễ hội thời nay, niềm tin tự quản vẫn còn phổ cập, tuy nhiên niềm tin dân chủ, giá trị nhân bản có phần mai một, cho nên vì thế phát sinh yếu tố tìm lại gốc gác của lễ hội truyền thống lịch sử .
Trở về cội nguồn là thực chất, đồng thời là gí trị văn hóa truyền thống và lịch sử vẻ vang của lễ hội, là nhu yếu vĩnh hằng của con người. Đặc biệt khi quy trình giao lưu văn hóa truyền thống quốc tế và yếu tố giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa truyền thống dân tộc bản địa ngày càng quan trọng thì việc quay trở lại với cội nguồn tự nhiên, nguồn gốc cộng đồng và gốc gác văn hóa truyền thống chính là biểu lộ giá trị văn hóa truyền thống cũng như tính nhân bnar của hoạt động giải trí lễ hội .

Những giá trị văn hóa của lễ hội cổ truyền giống nhau về tính chất, hưng khác nhau về yêu cầu và mức độ biểu hiện ở từng lễ hội, từng môi trường xã hội, từng thời điểm lịch sử. Từng biểu hiện cụ thể bên trong lễ hội cổ truyền đang được phục hưng và đáp ứng được nhu cầu nhiều mặt của con người. Do đó, việc tìm hiểu lễ hội cổ truyền, chọn lọc, phát huy, nâng cao các giá trị văn hóa tiêu biểu cảu nó nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao và đa dạng của con người thời đại mới là một việc làm rất cần thiết.