Hoán dụ là gì? Lấy ví dụ hoán dụ? Phân biệt hoán dụ và ẩn dụ – THPT Lê Hồng Phong

Cùng THPT Lê Hồng Phong tìm hiểu hoán dụ là gì, cách sử dụng biện pháp tu từ hoán dụ, đặt câu hoán dụ trong Tiếng Việt,…

Hoán dụ là gì? Các em học sinh lớp 6 trong chương trình Ngữ văn mới được tiếp cận với các biện pháp tu từ thường đặt ra câu hỏi này. Bài viết sau sẽ cung cấp cho các em khái niệm về hoán dụ cũng như giới thiệu các hình thức hoán dụ phổ biến. Đồng thời lấy ví dụ tương ứng với từng kiểu hoán dụ để các em có thể hình dung một cách cụ thể nhất.

Hoán dụ là gì?

Hiểu một cách đơn giản nhất, hoán dụ là việc dùng tên của sự vật, hiện tượng này để gọi sự vật, hiện tượng khác dựa trên những nét tương đồng gần gũi giữa chúng. Từ đó giúp cho cách diễn đạt trở nên sinh động, hấp dẫn hơn. Nói cách khác, Hoán dụ là gọi tên của một sự vật, hiện tượng, khái niệm này bằng tên của một sự vật, hiện tượng, khái niệm khác có quan hệ gần gũi với nó nhằm làm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.

Ví dụ:

“Bàn tay ta làm nên tất cả

Có sức người sỏi đá cũng thành cơm”

(Hoàng Trung Thông)

Hai câu thơ trên tác giả đã vận dụng biện pháp hoán dụ, dùng hình ảnh “bàn tay ta” để chỉ người lao động, đề cao sức mạnh lao động của con người, có thể cải tạo thiên nhiên. Thông qua đó cũng làm rõ vai trò to lớn của lao động, sáng tạo, nhắc nhở chúng ta phải chăm chỉ thì mới có thể thu được thành quả.

Các bước phân tích biện pháp hoán dụ:

Bước 1: Nêu tên của biện pháp hoán dụ được sử dụng, hình thức hoán dụ

Bước 2: Chỉ rõ các từ ngữ và hình ảnh hoán dụ được sử dụng

Bước 3: Nêu hiệu quả của phép hoán dụ trong câu văn/câu thơ đó.

Có những hình thức hoán dụ nào?

Có 4 hình thức hoán dụ phổ biến nhất đó là:

• Lấy cái bộ phận để chỉ cái toàn thể
• Lấy vật chứa đựng để gọi tên vật bị chứa đựng
• Lấy dấu hiệu, đặc điểm của sự vật để chỉ các sự vật
• Lấy cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng, vô hình

Căn cứ vào cách sử dụng, mà chúng ta có thể phân hoán dụ thành bốn hình thức thường gặp như dưới đây:

Chúng ta cùng theo dõi những ví dụ sau để hiểu rõ hơn về hoán dụ cũng như những kiểu hoán dụ thường gặp trong văn thơ lẫn đời sống hằng ngày:

Lấy một bộ phận để gọi toàn thể

Ví dụ:

“Áo nâu liền với áo xanh.

Nông thôn cùng với thành thị đứng lên.”

(Tố Hữu)

Đoạn trích trên là một ví dụ điển hình của phép hoán dụ lấy một bộ phận để gọi toàn thể. Màu áo nâu ở đây chỉ người nông dân, gắn liền với nông thôn. Màu áo xanh chỉ người công nhân, gắn liền với thành thị.

Lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng

Ví dụ:

Hoa không những học giỏi mà còn tốt bụng, cô bé được thầy cô lẫn cả lớp quý mến.

Hôm nay Tuấn cắt kiểu tóc mới. Buổi chiều đi học, cậu vừa bước vào lớp, cả phòng liền ồ lên.

“Cả lớp”, “cả phòng” ở đây dùng để chỉ tất cả các thành viên trong lớp học của Hoa và Tuấn. Đây là phép hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng.

Lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật

Ví dụ: Hôm nay sân trường có trận đá bóng, Hoa đến cổ vũ cho lớp mình. Hoa mặc chiếc áo màu đỏ thật nổi bật. Hoa đang loay hoay tìm chỗ ngồi bỗng nghe tiếng gọi: “Này, áo đỏ ơi, bên này còn chỗ ngồi nè!”. Hoa quay đầu nhìn lại.

Trong đoạn văn này, nhân vật lấy dấu hiệu là chiếc áo đỏ Hoa đang mặc để gọi Hoa (lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật).

Lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng

Ví dụ:

“Một cây làm chẳng nên non

Ba cây chụm lại nên hòn núi cao”.

(Tục ngữ)

Một cây là số lượng ít, đơn lẻ, ám chỉ sự không đoàn kết, rất khó để làm nên việc lớn. Ba cây là số lượng nhiều, chụm lại ý chỉ sự đoàn kết. Đoàn kết sẽ tạo nên sức mạnh, dẫn đến sự thành công. Đây là phép hoán dụ lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng.

Các ví dụ minh họa về phép hoán dụ

Ví dụ: Kiên là một chân sút tài giỏi trong đội bóng.

Hình ảnh hoán dụ “chân sút” dùng để chỉ cầu thủ bóng đá. Đây là kiểu hoán dụ lấy cái bộ phận để chỉ cái toàn thể

Ví dụ: Tuấn là lớp trưởng được cả lớp yêu quý.

Hình ảnh hoán dụ “cả lớp” dùng để chỉ toàn bộ các thành viên trong tập thể lớp đó. Đây là kiểu hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi tên vật bị chứa đựng.

Ví dụ: Người đầu bạc tiễn kẻ đầu xanh

Hình ảnh hoán dụ “người đầu bạc” chỉ người cao tuổi, còn “kẻ đầu xanh” chỉ những người đã trẻ tuổi. Đây là kiểu hoán dụ lấy đặc điểm của sự vật để chỉ sự vật.

Ví dụ: Một cây làm chẳng nên non/ Ba cây chụm lại nên hòn núi cao

Hình ảnh hoán dụ “một cây” nói tới sự đơn lẻ, còn “ba cây” là sự đoàn kết của nhiều người. Đây là kiểu hoán dụ lấy cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng.

Cách phân biệt ẩn dụ và hoán dụ

Ẩn dụ là gọi tên của một sự vật, hiện tượng này bằng tên của một sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.

Vậy hoán dụ và ẩn dụ có những điểm tương đồng hay khác biệt nào, cùng THPT Lê Hồng Phong theo dõi nội dung so sánh dưới đây:

Điểm chung

• Đều là biện pháp tu từ gọi tên của sự vật này bằng tên của sự vật khác
• Đều giúp cho cách biểu đạt trở nên gợi hình, gợi cảm hơn

Điểm khác nhau

Hoán dụ dựa trên quan hệ tương cận, gần gũi giữa hai sự vật hiện tượng

Ví dụ về phép hoán dụ: “Áo chàm đưa buổi phân ly”

=> Hình ảnh hoán dụ “áo chàm” dùng để chỉ những con người Việt Bắc. Bởi người dân nơi đây thường mặc áo chàm.

Ẩn dụ dựa trên mối quan hệ tương đồng giữa hai sự vật hiện tượng. Hai sự vật, hiện tượng được dùng trong phép ẩn dụ không liên quan trực tiếp đến nhau.

Ví dụ về phép ẩn dụ: Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng/ Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ”

=> Hình ảnh ẩn dụ “mặt trời” được dùng để nói về Bác Hồ. Giúp nhấn mạnh sự to lớn, vĩ đại và ấm áp của Bác.

Tóm lại: Điểm khác biệt nổi bật nhất giữa 2 biện pháp tu từ ẩn dụ và hoán dụ nằm ở chỗ ẩn dụ thường sẽ dựa trên mối quan hệ tương đồng (giống nhau) về những khía cạnh như: Phẩm chất, Hình thức, Cách thức, Chuyển đổi cảm giác.

Trong khi đó hoán dụ lại được dựa trên mối quan hệ tương cận (gần gũi), giữa Bộ phận – toàn thể, Vật chứa đựng – Vật bị chứa đựng, Cái cụ thể – Cái trừu tượng, Dấu hiệu của sự vật – Sự vật.

Hoán dụ trong thơ văn và đời sống

Giống như nhiều biện pháp nghệ thuật khác, hoán dụ cũng được các tác giả sử dụng khá nhiều trong văn thơ, trong ca dao, trong tục ngữ và cả trong đời sống hằng ngày. Dựa theo quan hệ gần gũi giữa các sự vật, hiện tượng mà hoán dụ làm người đọc, người nghe có thể dễ dàng liên tưởng, dễ dàng hình dung được sự vật, hiện tượng đó.

 “Áo chàm đưa buổi phân li

Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay”

(Việt Bắc, Tố Hữu)

Bằng biện pháp hoán dụ, nhà thơ Tố Hữu đã dùng hình ảnh chiếc áo chàm quen thuộc để gọi đồng bào Việt Bắc, hình ảnh đó khiến câu thơ như sống lại, một bức tranh buồn ngày chia li hiện lên một cách chân thực trước mắt người đọc, khắc họa rõ nét niềm lưu luyến không rời của đồng bào Việt Bắc với các chiến sĩ cách mạng thời bấy giờ.

Cuối cùng, giá trị mà một tác phẩm mang lại không chỉ nằm ở nội dung mà còn ở cả nghệ thuật. Nếu biết cách vận dụng hợp lý các biện pháp tu từ thì câu văn sẽ trở nên sinh động, gần gũi hơn trong lòng người đọc, người nghe.

Bài tập ôn luyện Hoán dụ

Bài 1: Hãy chỉ ra biện pháp tu từ hoán dụ trong câu thơ sau:

Thôn Đoài thì nhớ thôn Đông

Cau thôn Đoài nhớ giầu không thôn nào.

(Nguyễn Bính – Tương tư)

Bài 2: Tìm và phân tích các hoán dụ trong câu thơ sau:

Chồng ta áo rách ta thương

Chồng người áo gấm xông hương mặc người

(Ca dao)

Bài 3: Tìm và phân tích các hoán dụ trong câu văn sau:

Một viên gạch hồng, Bác chống lại cả một mùa băng giá

(Chế Lan Viên)

Bài 4: Tìm và phân tích các hoán dụ trong câu thơ sau:

Sen tàn cúc lại nở hoa

Sầu dài ngày ngắn đông đà sang xuân

(Nguyễn Du)

Đáp án:

Bài 1:

Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông

Cau thôn Đoài nhớ trầu không thôn nào

Trong câu thơ này, hai hình ảnh thôn Đoài, thôn Đông là hai hình ảnh hoán dụ dùng để chỉ “người thôn Đoài” và “người thôn Đông”.

Bài 2:

Hình ảnh “áo rách” là hình ảnh hoán dụ lấy áo quần rách để thay thế cho con người nghèo khổ, còn “áo gấm” là hình ảnh ẩn dụ lấy quần áo gấm vóc để thay thế cho người giàu sang quyền quý.

Bài 3:

Hình ảnh “viên gạch hồng” được cho là hình ảnh hoán dụ lấy đồ vật để thay thế cho tinh thần thép, ý chí nghị lực phi thường của Bác Hồ vĩ đại. Còn “băng giá” là hình ảnh hoán dụ lấy đặc điểm tiêu biểu để thay thế cho mùa đông.

Bài 4:

“Sen” là hình ảnh hoán dụ lấy loài hoa đặc trưng để thay thế cho mùa hạ, “cúc” cũng là hình ảnh hoán dụ lấy loài hoa đặc trưng để thay thế cho mùa thu. Câu thơ của Nguyễn Du đã vẽ nên một bức tranh 4 mùa đẹp đẽ như một cuộc đời của nàng thiếu nữ.

Qua bài viết ở trên, THPT Lê Hồng Phong đã giúp các bạn hiểu rõ định nghĩa hoán dụ là gì? các hình thức hoán dụ phổ biến trong văn thơ và cuộc sống hằng ngày, phân biệt hoán dụ và ẩn dụ,… Các bạn có thể truy cập website THPT Lê Hồng Phong để tìm hiểu những bài viết hữu ích, phục vụ cho quá trình học tập và thi cử.

Đăng bởi: THPT Lê Hồng Phong

Chuyên mục: Giáo Dục