Bồ kết

Bồ kết là loại cây quen thuộc ở các vùng nông thôn Việt Nam. Từ xa xưa bồ kết đã được dùng để gội đầu giúp tóc óng mượt, khỏe khoắn, sạch gàu. Nhưng lại ít ai biết trong Đông y, bồ kết cũng được sử dụng như một vị thuốc với nhiều công dụng chữa bệnh tuyệt vời. Hôm nay, Apharma sẽ cùng các bạn độc giả tìm hiểu về loại thảo dược này thông qua bài viết dưới đây.

Giới thiệu về cây bồ kết

Tên gọi khác

• Tên thường gọi: Cây chùm kết, cây tạo giáp, cây nha tạo giác, bồ kếp, trư nha tạo giác,…
• Tên khoa học: Fructus Gleditschiae, thuộc họ Đậu (Fabaceae).

Đặc điểm hình dáng

• Lá: Lá chùm kết là lá kép mọc so le, cuống chung dài khoảng 10 đến 12cm với nhiều lông nhỏ và có rãnh ở giữa. Lá chét hình thuôn, đầu tròn, mặt trên có lông nhỏ, mặt dưới nhẵn. Bồ kết rụng lá vào mùa đông và đâm chồi vào cuối mùa xuân năm sau.
• Hoa: Hoa chùm kết màu trắng mọc thành từng chùm ở ngoài kẽ lá (Tụ họp khoảng từ 2 đến 7 cái trên những cành hình ống), hoa đực có 10 nhị và không có bầu hoa, hoa lưỡng tính có 5 nhị, bầu có nhiều lông chứa 12 ngoãn.

• Thân: Bồ kết là cây thân gỗ sống lâu năm, thân thẳng, có vỏ nhẵn màu nâu với nhiều gai to trên thân, chiều cao khoảng 5 đến 7m. Cây phân nhiều nhánh, mỗi nhánh dài khoảng 10 đến 25cm, cành mảnh, khúc khuỷu, ở gần ngọn có lông, càng sát thân cây thì nhẵn.
• Rễ: Phân nhiều nhánh nhỏ, cọc và phát triển mạnh, có thể ăn sâu vào lòng đất đến 5m.
• Quả: Quả chùm kết dạng quả đậu dẹt dài khoảng 10-12cm, khi chưa chín vỏ quả có màu xanh, khi chín có màu nâu đỏ, khi khô có màu đen. Bên trong quả có lớp cơm màu vàng nhạt dính liền với vỏ, rồi mới đến hạt. Hạt chùm kết hình elip với vỏ nhẵn và bóng, lúc chưa chín có màu xanh, lúc chín có màu nâu. Mỗi quả chứa khoảng 10-12 hạt.

Nguồn gốc và khu vực phân bố

Bồ kết có nguồn gốc tại miền Đông Bắc Mỹ và Châu Á ( Cụ thể là miền Nam Trung Quốc và miền Bắc Việt Nam). Ở nước ta, bồ kết mọc hoang rải rác khắp nơi, nhưng được trồng nhiều có vùng đồng bằng và trung du, đặc biệt là ở đảo Cát Bà (Khoảng 40.000 cây, mỗi năm thu hoạch khoảng 40 tấn quả chùm kết).

Phương pháp thu hoạch

• Quả: Trái bồ kết được thu hoạch từ tháng 10 đến tháng 11 hằng năm. Khi quả già có màu vàng nhạt chuyển sang thẫm thì tiến hành thu hoạch. Khi thu hái cần tránh làm tổn thương cây mẹ bằng cách dùng sào hoặc kéo cắt cành cao, không nên trèo lên cây hoặc dùng thang vì thân cây có nhiều gai nhọn. Sau khi tách lấy quả, để trong nhà nơi khô ráo, trải rộng và luôn đảo đều để tránh bị hấp hơi, ủ cho quả chín đều (Không nên ủ quá 3 ngày), rồi mới phơi trong bóng râm 2-3 hôm cho quả khô kỹ. Cũng có thể thu hái quả rồi phơi khô ngay, nhưng như vậy chất lượng của dược liệu sẽ không cao.
• Gai: Gai chùm kết được thu hái quanh năm. Nên chọn những chùm to, còn tươi, không nên dùng loại gai đã để lâu và chết khô trên cây. Sau khi hái về chặt nhỏ rồi phơi khô, hoặc phơi nguyên chùm.

• Hạt: Sau khi thu hoạch quả, tách lấy hạt, loại bỏ tạp vật, tiếp tục phơi nắng nhẹ từ 5 đến 7 ngày, mỗi ngày 4 đến tiếng cho khô hẳn rồi bảo quản ở nơi khô ráo để tránh nảy mầm.

Thành phần dược liệu của cây chùm kết

Phương pháp bào chế

Quả, hạt, và gai bồ kết đều được sử dụng làm dược liệu sau khi đã phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học

• Quả: Quả bồ kết chứa saponin (Chiếm 10%), trong đó có 2 saponin (Một loại glycosides với các đặc tính tạo bọt) là acid oleic và acid echinocystic. Ngoài ra còn chứa 8 hợp chất flavonoid (saponaretin, homoorientin, vitexin, orientin, luteolin được rút ra dưới dạng tinh khiết, 3 loại còn lại chưa được xác định), và 7 hợp chất triterpen có phần aglycon là axit oleanolic và echinocystic, phần đường là galactose, glucose, xylose, arabinose. Trong bột thô của vỏ quả chùm kết chứa 12% glycosid.
• Gai: Gai chùm kết chứa gleditsia, acid béo, Gleditsia saponin B – G, palmitic axit, nonacosane, hydrocarbon, heptacosane,…

Tác dụng dược lý

Quả bồ kết: Quả chùm kết ức chế nhiều chủng vi khuẩn như khuẩn mủ xanh, tràng cầu khuẩn, phổ thương hàn, khuẩn shigella, phẩy khuẩn tả,… Dịch chiết bồ kết bằng chloroform với nồng độ 0,55g/ml ức chế liên cầu khuẩn, chiết bằng dầu hỏa – ether với phương pháp khuếch tán thuốc trong môi trường nuôi cấy ở nồng độ 0,343g/ml thì lại ức chế tụ cầu khuẩn B.

Ngoài ra, dịch chiết từ nước quả bồ kết ức chế một số loại nấm gây bệnh trên da. Hỗn hợp flavonoid và chất saponaretin trong bồ kết có khả năng kháng virus. Saponin của chùm kết có tác dụng chống trùng roi âm đạo và kích thích niêm mạc tạo phản xạ gia tăng chất bài tiết đường hô hấp giúp long đờm. Tuy nhiên saponin là chất khiến dạ dày khó hấp thụ, ngược lại còn kích thích niêm mạc dạ dày gây chảy nước bọt, nước mũi, dẫn đến đau bụng tiêu chảy, nôn mửa.

Nếu dùng liều cao có thể gây tổn thương đường ruột và gây ngộ độc nặng với các triệu chứng mạnh như nhức đầu, chóng mặt, rét run thậm chí có thể gây liệt hô hấp dẫn đến tử vong. Ngoài khả năng kháng khuẩn, chùm kết có khả năng ly giải huyết rất mạnh, điều này chứng tỏ trong quả bồ kết có độc, do vậy từ xưa đến nay, quả bồ kết thường được dùng để tắm gội chứ không dùng để uống trực tiếp hoặc phải đốt cháy để dùng.

Gai bồ kết: Nước sắc từ gai chùm kết qua phương pháp khuếch tán thuốc trong môi trường nuôi cấy có công dụng ức chế tụ cầu khuẩn vàng. Dịch chiết với liều 60g/kg vào dạ dày sẽ ức chế tế bào sarcom (Thí nghiệm được thực hiện trên chuột bạch).

Hạt: Chưa có nghiên cứu cụ thể tác dụng dược lý của hạt chùm kết.

Vị thuốc và công dụng của cây bồ kết

Tính chất, mùi vị

• Quả bồ kết có vị cay, mặn, tính ôn, có độc.
• Gai bồ kết có vị cay, tính ôn, có độc.
• Hạt chùm kết có vị cay, tính ôn, có độc.

Công dụng

• Theo y học cổ truyền: Quả chùm kết có công dụng khử đờm, tiêu thũng, thông khiếu. Gai có công dụng bài nùng, sát trùng, tiêu thũng, khu phong hạt thì lại có công dụng nhuận táo, bí kết, tiêu độc, thông đại tiện…

• Theo y học hiện đại: Nước gội đầu từ bồ kết làm sạch gàu, mượt tóc và nước chùm kết còn có công dụng như một loại nước giặt bền màu cho quần áo dạ, lụa, len có màu. Quả bồ kết được dùng để chữa tắc ruột, đại tiểu tiện khó cho cả người lớn và trẻ em.
• Ngoài ra, quả chùm kết còn trị các bệnh viêm nhiễm qua đường hô hấp như viêm họng, viêm amidan do vi khuẩn hoặc virus, cảm lạnh, cảm cúm. Trong các trường hợp hôn mê, hen suyễn, viêm xoang, bị mụn nhọt, đau răng, viêm tuyến vú cũng có thể dùng các bài thuốc từ quả bồ kết để chữa. Gai bồ kết có công dụng trị ho, táo bón, chữa mụn nhọt. Hạt chùm kết chữa táo bón, ung độc, lỵ, tả…

Những bài thuốc từ chùm kết

Bài thuốc từ quả chùm kết

• Trị đầy bụng cho trẻ nhỏ: Đốt quả chùm kết trên bếp than, hứng khói vào bàn tay hoặc lá trầu rồi ép vào bụng trẻ.
• Trị tắc ruột, trướng bụng sau mổ không xì hơi được hoặc phù ứ nước, bí đại tiện: Đốt quả bồ kết rồi tán bột, trộn với dầu mè hoặc dầu đậu phộng tẩm vào bông rồi nhét vào hậu môn, làm vài lần cho đến khi thông.
• Dùng chùm kết chữa viêm xoang, khó thở, nghẹt mũi: Đốt quả bồ kết rồi xông khói vào mũi, cố gắng hít sâu, sẽ giúp mũi thông nhanh, hỗ trợ trị xoang.
• Bồ kết chữa đau răng, sâu răng, nhức răng: Nướng quả chùm kết đến khi cháy đen thì bẻ vụn rồi ngâm với rượu trắng theo tỉ lệ 1:4. Ngâm ít nhất một ngày rồi lấy rượu này ngậm, nhổ đi rồi lại ngậm, làm vài lần sẽ khỏi. Nếu không ngâm rượu thì có thể dùng bột bồ kết đã tán nhỏ đắp vào chân răng đang bị đau, nếu chảy nước dãi thì nhổ đi, không được nuốt.

• Trị trẻ nhỏ bị chốc đầu, lở ngứa, rụng tóc do nấm: Đốt quả bồ kết thành than, tán bột. Sau khi rửa sạch vết chốc thì dùng bột than này đắp lên. Có thể kết hợp với dùng quả chùm kết ngâm nước nóng để rửa sạch rồi mới đắp bột thuốc lên.
• Trị trúng gió gây méo miệng: Dùng 10 quả chùm kết nướng giòn, tán thành bột mịn rồi trộn với dấm trắng thành hỗn hợp sền sệt. Miệng bị méo vào bên nào thì đắp vào má bên ấy. Nếu thuốc bị khô thì có thể thêm giấm vào để tiếp tục sử dụng. Cách này chỉ có tác dụng đối với người mới bị chứ không trị được bệnh đã lâu năm.
• Chữa cấm khẩu do trúng gió độc: Dùng 5 đến 10g vỏ quả chùm kết, đem nướng cháy rồi sắc uống mỗi ngày một lần. Nếu tán thành bột để uống thì chỉ dùng mỗi ngày từ 0,5 đến 1g

Bài thuốc từ hạt chùm kết

• Trị kiết lỵ lâu ngày không khỏi: Sao vàng 50g hạt chùm kết cho hơi xém vàng, tán thành bột mịn rồi trộn với hồ nếp thành hỗn hợp sền sệt. Đem nặn thành viên thuốc to bằng  hạt ngô. Mỗi ngày uống 10 đến 12 viên chia đều cho 2 lần sáng và chiều.
• Chữa bí đại tiện: Dùng 200 hạt bồ kết tẩm sữa rồi rang vàng, tán thành bột mịn rồi trộn với mật thành hỗn hợp sền sệt. Nặn thành viên to bằng hạt đậu, mỗi lần uống 30 viên sau bữa ăn 30p.
• Trị tàn nhang, mụn trứng cá: Lấy một chén nhỏ hạt chùm kết đã sao vàng, thêm 40g hạnh nhân, đem tán thành bột mịn. Trước khi đi ngủ vào buổi tối, rửa mặt thật sạch rồi lấy bột thuốc, thêm ít nước thành hỗn hợp sền sệt rồi bôi vào vùng da cần điều trị. Đến sáng thì rửa sạch.

Bài thuốc từ gai chùm kết

• Trị phụ nữ bị sưng đau vú: Dùng 40g gai chùm kết thiêu tồn tính, thêm 4g bạng phấn, đem cả 2 vị thuốc tán nhỏ rồi trộn đều. Mỗi ngày uống 4g.
• Trị mụn nhọt, mụn bọc không vỡ mủ: Dùng 5 đến 10g gay chùm kết sắc lấy nước uống. Hoặc thêm 2 đến 8g cam thảo, kim ngân hoa, sắc lấy nước để uống.
• Làm cao dán hút mủ: Dùng gai chùm kết và quả bồ hòn đốt thành than, tán bột mịn, trộn với bồ hóng bếp và nhựa thông. Dùng hỗn hợp đắp lên vết mủ sẽ rất nhanh khô.

Công thức nấu nước gội đầu từ chùm kết

Dùng bồ kết trị rụng tóc là một phương pháp an toàn mà hiệu quả. Không những làm sạch gàu, ngăn chặn nấm mà còn giúp tóc dày, khỏe, bóng mượt và ít rụng. Chất tẩy rửa trong dầu gội đầu sẽ hủy đi công dụng của chùm kết đối với tóc, vì vậy, sử dụng chùm kết để gội đầu theo phương pháp truyền thống vẫn là tốt nhất. Sau đây là các cách nấu nước gội đầu từ bồ kết:

• Cách 1: Dùng quả chùm kết nướng trên bếp than, rồi đun với nước để gội đầu.
• Cách 2: Dùng quả chùm kết đã nướng nấu chung với hương nhu để làm da đầu thông thoáng, sảng khoái, tăng lưu thông khí huyết, mang lại mùi hương dễ chịu và kích thích mọc tóc con.
• Cách 3: Nấu chùm kết đã nướng, trước khi tắt bếp khoảng 15 phút thì cho thêm vỏ bưởi, vỏ cam, quýt hoặc xả. Cũng có thể nấu chung tất cả các dược liệu trên để tăng hiệu quả.

Phương pháp dùng bồ kết nấu chung với vỏ bưởi, cam, quýt, xả, hương nhu thường được dùng trong gội đầu dưỡng sinh ở các spa.

Những lưu ý khi dùng trái bồ kết

• Toàn thân chùm kết đều có độc tính khi dùng làm thuốc uống, do vậy cần đốt hoặc nướng trước khi dùng và cần cân nhắc các bài thuốc từ bồ kết sử dụng để uống.
• Phụ nữ có thai và đang cho con bú tuyệt đối không dùng bất cứ bộ phận nào của cây bồ kết để uống vì sẽ gây co bóp tử cung dẫn đến sinh non, sẩy thai hoặc dị tật ở thai nhi.
• Khi có các triệu chứng ngộ độc sau khi sử dụng bồ kết phải đến ngay cơ sở y tế gần nhất để thăm khám và chữa trị kịp thời
• Người có tỳ vị yếu không nên dùng các bài thuốc về chùm kết để uống vì dễ gây ra hiện tượng khó tiêu, chướng bụng, mất ngủ, rối loạn tiêu hóa,…
• Người đã có tiền sử các bệnh về tiêu hóa cũng không nên dùng bồ kết để uống vì có thể sẽ khiến bệnh trở nặng.
• Không dùng chùm kết qua đường ăn uống khi đói vì sẽ gây say bồ kết, thậm chí ngộ độc.
• Không dùng bồ kết qua đường uống cho người có sức để kháng yếu như người già, trẻ nhỏ, người bị bệnh lâu ngày, người cơ thể suy nhược vì sẽ gây ngộ độc thực phẩm.

Tổng kết

Chùm kết là loại cây quen thuộc và có nhiều công dụng tuyệt vời, nhưng độc tính cũng vô cùng cao, nếu sử dụng không cẩn thận có thể sẽ gây nguy hiểm đến tính mạng. Hy vọng bài viết trên đã hỗ trợ được phần nào cho các vị độc giả trong việc trang bị cho mình những thông tin cơ bản về cây bồ kết cũng như cách dùng bồ kết để chữa bệnh sao cho hiệu quả.

Nếu bạn cần mua bồ kết chất lượng cao, hoặc đang tìm kiếm một phương pháp chữa bệnh bằng dược liệu khác, hãy đến ngay với Apharma để được tư vấn tận tình nhất. Apharma – Hệ thống Nhà thuốc phi lợi nhuận chắc chắn sẽ không làm bạn thất vọng.