Lẫm Phú Lâm – di tích kiến trúc nghệ thuật độc đáo

Lẫm Phú Lâm là loại hình di tích mang tính đặc thù ở Phú Yên, chứa đựng các giá trị về lịch sử, văn hóa, trong đó nổi bật nhất là giá trị kiến trúc nghệ thuật. Từ năm 2016, lẫm Phú Lâm được Bộ VH-TT-DL xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Kiến trúc cổ còn sót lại

Lẫm Phú Lâm tọa lạc tại thành phố 4, phường Phú Lâm, TP Tuy Hòa trong khuôn viên có diện tích quy hoạnh khoảng chừng 4.000 mét vuông. Trước đây, quần thể di tích này có nhiều tượng kỳ lân nên còn có tên gọi là khu miếu Kỳ Lân. Chức năng chính của lẫm là để chứa các loại nông sản thu hoạch trên phần diện tích quy hoạnh đất do thôn quản trị, chiếm hữu. Cụ Huỳnh Sổ, bậc cao niên ở Phú Lâm cho biết : Lẫm có từ rất lâu rồi. Trước năm 1945, thôn Phú Lâm có tới 30 mẫu ruộng trồng lúa, ngoài những thôn còn quản trị một diện tích quy hoạnh to lớn các bãi bồi ven sông Đà Rằng. Vì thế lẫm mới được kiến thiết xây dựng quy mô và bền vững và kiên cố để chứa các loại nông sản khi đến mùa thu hoạch .

Lẫm Phú Lâm còn là nơi thờ cụ Huỳnh Đức Chiếu, tiền hiền của thôn Hoành Lâm, là người có công đầu trong việc khám phá tạo dựng nên vùng đất nay là Phú Lâm. Lẫm cũng là nơi thao tác của cỗ máy quản trị thôn thời phong kiến gồm lý trưởng, phó lý và ngũ hương, đây còn là khu vực hội họp bàn việc quan trọng của thôn. Từ sau năm 1945, do sự đổi khác hình thức chiếm hữu ruộng đất và hình thức quản trị chính quyền sở tại cấp thôn, xã nên một số ít tính năng của lẫm như chứa nông sản, hội họp dân làng không còn, tuy nhiên công dụng thờ cúng tiền hiền vẫn được duy trì cho đến nay .

Lẫm Phú Lâm gồm 3 gian chính và 2 gian phụ ở 2 đầu, quay mặt về hướng nam, kiểu kiến trúc nhà lá mái. Lẫm có bộ khung gọi theo dân gian là giàn trò vững chãi bằng gỗ, cấu trúc theo kiểu xiên trính hay còn gọi là chày cối. Các bộ phận kiến trúc ở nội thất bên trong được trang trí họa tiết hoa văn gồm nhiều mảng chạm khắc công phu. Đặc biệt, lẫm là kiểu nhà có 2 lớp mái, lớp mái thứ nhất nằm ngay phía trên đầu cột, phía dưới lót bằng nan tre đan, phía trên đắp bằng đất nện, có độ dày từ 20-30 cm. Lớp mái thứ hai phủ lên lớp mái thứ nhất, lớp mái này lợp bằng lá tranh cách lớp mái thứ nhất ở phần nóc khoảng chừng 1,2 – 1,5 m, ở phần hiên khoảng chừng từ 40-50 cm. Mái lê dài về phía sân tạo cho hiên nhà một khoảng trống rất rộng .

Các bộ phận kiến trúc chính của lẫm có 26 cột, gồm 8 cột cái, 12 cột con và 6 cột hiên. Lẫm có 5 cửa ra vào tương ứng với 5 gian. Lẫm Phú Lâm trang trí nhiều họa tiết hoa văn, hầu hết theo hình thức chạm lộng, tạo thành các mảng trang trí ở 2 vị trí chính, đó là các mảng trang trí dọc theo hàng cột cái phía trước án thờ và các mảng trang trí phía trên cửa ra vào. Hoa văn trang trí được chạm trổ công phu, hình thức biểu lộ theo lối tả thực, có tính nghệ thuật cao. Đây là những tác phẩm mỹ thuật cổ góp thêm phần tạo nên giá trị cho di tích .

Dọc theo hàng cột chính phía trước án thờ trang trí 3 mảng hoa văn tương ứng với 3 gian chính. Mỗi mảng trang trí gồm 6 ô, chia thành 2 hàng, mỗi hàng 3 ô. Mảng trang trí gian giữa : Hàng phía dưới ô chính giữa hình vuông vắn. Trang trí chủ đề “ tuy nhiên ba ”, có nghĩa là cá chép vàng vượt vũ môn. Ô phía trái và ô phía phải có hình chữ nhật, trang trí theo chủ đề “ long thọ ”, hình rồng cách điệu thành chữ thọ. Hàng phía trên các ô có size tương ứng với hàng dưới, ô chính giữa trang trí chữ thọ có điểm hình hoa mai. Ô phía trái và ô phía phải trang trí hình chim phượng đang nhảy múa. Mảng trang trí gian phía phải hàng phía trên đã bị mất, chỉ còn lại hàng phía dưới. Trang trí các ô phía dưới : Ô chính giữa hình vuông vắn, trang trí theo chủ đề “ tùng lộc ”, hình 2 con nai đi dạo dưới gốc cây tùng. Ô phía trái hình chữ nhật, trang trí theo chủ đề “ điểu mai ”, 2 con chim đậu trên cành mai. Ô phía phải trang trí chủ đề “ điểu trúc ”, hình 2 con chim đậu trên cành trúc. Mảng trang trí phía trái có hình thức như mảng chính giữa, các ô cũng có size tựa như, nhưng khác về chủ đề trang trí. Ô chính giữa hàng dưới trang trí theo chủ đề “ tùng lộc ”. Ô phía phải trang trí chủ đề “ hoa cúc ”. Ô thứ hai trang trí chủ đề “ điểu mai ”. Hàng phía trên : Ô chính giữa trang trí chủ đề “ chữ thọ ” kiểu hình tròn. Ô phía phải trang trí hình hồ lô. Ô phía trái trang trí hình tù và. Các mảng hoa văn trang trí trên cửa ra vào cũng được trang trí trong các ô vuông và ô hình chữ nhật. Hoa văn gồm hình rồng, hình hoa lá cách điệu và hoa văn kiểu con tiện. Tại các bộ phận khác ở lẫm Phú Lâm cũng chạm khắc các họa tiết hoa văn. Trong lẫm thiết 3 án thờ. Án thờ gian giữa thờ tiền hiền, hậu hiền của thôn Phú Lâm. Án thờ phía phải thờ Tả Văn, án thờ phía trái thờ Hữu Võ .

Những giá trị lịch sử, văn hóa nổi bật

Phú Yên là một vùng đất khắc nghiệt về thời tiết, hơn thế nữa trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc đã trải qua nhiều cuộc cuộc chiến tranh ác liệt, phần đông các di tích lịch sử dân tộc văn hóa truyền thống và kiến trúc nghệ thuật bị hư hại nặng nề, nhất là các di tích kiến trúc bằng gỗ. Trong toàn cảnh đó, lẫm Phú Lâm là khu công trình kiến trúc bằng gỗ còn tương đối nguyên vẹn, vẫn sống sót qua mấy trăm năm đến thời nay là trường hợp quý và hiếm. Khảo sát tại hai tỉnh Khánh Hòa và Tỉnh Bình Định cho thấy loại hình di tích lẫm lúc bấy giờ đã trọn vẹn biến mất .

Khi vùng đất Phú Lâm khởi đầu được khai khẩn vào cuối thế kỷ XVI thì các khu công trình kiến trúc ship hàng hoạt động và sinh hoạt hội đồng và tín ngưỡng tâm linh như lẫm, đình, miếu thờ Thành hoàng, miếu thờ Thiên Y A Na cũng được kiến thiết xây dựng. Di tích lẫm Phú Lâm trải qua nhiều thời kỳ cuộc chiến tranh ác liệt, do vậy các di vật cổ có trong di tích đã bị thất lạc hết. Di sản còn lại có giá trị điển hình nổi bật nhất chính là kiến trúc nghệ thuật của lẫm. Lẫm được thiết kế xây dựng theo kiểu nhà lá mái, đây là loại hình kiến trúc truyền thống cuội nguồn mang tính đặc trưng ở Phú Yên nói riêng và ở Nam Trung Bộ nói chung. Kiểu kiến trúc này tương thích với điều kiện kèm theo khí hậu nắng lắm mưa nhiều. Hiện nay, kiểu nhà lá mái mai một dần và hoàn toàn có thể biến mất trong một thời hạn không xa, do đó lẫm Phú Lâm là di tích quan trọng để điều tra và nghiên cứu, khám phá loại hình kiến trúc truyền thống lịch sử này .

Lẫm Phú Lâm còn nhiều tác phẩm điêu khắc, bộc lộ theo các đề tài truyền thống lịch sử. Đây là những tác phẩm mỹ thuật cổ có giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cao, còn rất ít trên các di tích lịch sử dân tộc văn hóa truyền thống ở Phú Yên. Lẫm Phú Lâm phản ánh chính sách chiếm hữu đất đai dưới thời phong kiến. Đây là dẫn chứng để góp thêm phần điều tra và nghiên cứu các hình thức chiếm hữu ruộng đất ở Phú Yên trong tiến trình lịch sử dân tộc. Trong khuôn viên lẫm có các di tích đình, miếu thờ Thành hoàng Lương Văn Chánh, miếu thờ Thiên Y A Na, tạo thành một quần thể di tích tiêu biểu vượt trội về mặt văn hóa truyền thống, tín ngưỡng, tâm linh, phân phối nhu yếu hoạt động và sinh hoạt hội đồng dân cư ở cấp thôn, xã trên vùng đất này trong quá khứ. Miếu thờ Thành hoàng trong khuôn viên lẫm còn lưu giữ 5 đạo sắc phong : Tự Đức thứ 5 ( 1852 ), Tự Đức thứ 33 ( 1881 ), Đồng Khánh thứ 2 ( 1887 ), Duy Tân thứ 3 ( 1910 ), Khải Định thứ 9 ( 1923 ). Đây là những di sản Hán Nôm tiềm ẩn nhiều giá trị về lịch sử dân tộc, văn hóa truyền thống, ngôn từ … Đặc biệt, sắc phong tiềm ẩn nhiều thông tin, vật chứng xác nhận về quy trình hình thành và tăng trưởng hội đồng dân cư, dòng tộc, văn hóa truyền thống xã hội ở vùng đất Phú Lâm hơn 400 năm qua .

Việc lẫm Phú Lâm được xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật vương quốc đã khẳng định chắc chắn giá trị lịch sử vẻ vang, văn hóa truyền thống của di sản, đồng thời là cơ sở pháp lý để góp vốn đầu tư tôn tạo di tích Giao hàng đời sống niềm tin của người dân địa phương. Quần thể di tích lẫm Phú Lâm nằm trong nội thị Tuy Hòa, đường đi lại thuận tiện, trong khuôn viên lẫm có nhiều khu công trình kiến trúc tín ngưỡng, tâm linh có giá trị như : đình, miếu thờ Thành hoàng Lương Văn Chánh và miếu thờ Thiên Y A Na. Đây là địa chỉ văn hóa truyền thống được phần đông người dân và khách du lịch đến hoạt động và sinh hoạt, thăm quan trong dịp lễ, tết. Đồng thời, lẫm Phú Lâm lôi cuốn sự chăm sóc của giới trình độ đến tìm hiểu và khám phá điều tra và nghiên cứu nét kiến trúc độc lạ của di tích này .

Theo NGUYỄN HOÀI SƠN/PYO

Source: https://evbn.org
Category: Địa Danh