Tìm hiểu các quan niệm triết học về nhân quả

Mọi sự vật và hiện tượng trong vũ trụ đều vận hành theo một quy luật chung trong một tiến trình tất yếu là nhân quả. Quy luật nhân quả dường như đã chi phối và tác động đến mọi sinh hoạt của con người.

Mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ đều vận hành theo một quy luật chung trong một tiến trình tất yếu là nhân quả. Quy luật nhân quả dường như đã chi phối và tác động đến mọi sinh hoạt của con người. Để hiểu rõ thêm về giáo lý nhân quả trong Phật giáo chúng ta có thể tìm hiểu qua đôi nét căn bản sau :

1. Khái quát về nhân quả

Các hiện tượng tâm lý và vật lý đều vận hành theo một quy luật chung trong sự tuần hoàn của vũ trụ. Một lần, trong phút chốc phát hiện ra một lẽ thật, Héraclite -một triết gia Hy lạp thời cổ đại đã phát biểu : “Chúng ta không thể bước xuống hai lần nơi cùng một dòng nước”. Ông đã dùng hình ảnh dòng nước trôi chảy để nói lên một quy luật đang hằng diễn tiến trong thế giới nhân sinh và vũ trụ. Bởi lẽ, không chỉ ở cuộc đời mà ngay cả mọi sự vật hiện tượng giới luôn luôn trôi chảy, vận hành theo quy luật nhân quả. Nhìn vào cơn mưa đang đổ, ta sẽ dễ dàng bắt gặp và nhận ra một chuỗi liên kết qua lại của nhiều nhân tố khác nhau. Trong Phật Giáo gọi những nhân tố đó là nhân duyên. Thế nhưng bản chất sâu xa bên trong vẫn không vượt ra ngoài quy luật nhân quả. Ta thấy rằng trong một chuỗi dài của tiến trình ấy thì mưa là kết quả, mây là nguyên nhân; mây là kết quả và hơi nước lại là nguyên nhân …

Xét trên phương diện con người, ta càng thấy sự hiện diện tất yếu và rõ nét của tiến trình nhân quả. Theo Phật Giáo, con người hiện tại chính là kết quả của nhiều nguyên nhân trong quá khứ. Con người ở hiện tại lại tiếp tục là nguyên nhân tạo nên bản chất cho con người ở mai sau (tương lai). Xuất phát từ những quan niệm trên, trong dân gian ta quen gọi tiến trình diễn tiến ấy bằng những khái niệm rất quen thuộc như kiếp trước, kiếp sau hay còn gọi là tiền kiếp, hậu kiếp.

Tuy nhiên, tiến trình diễn tiến từ nhân đến quả không phải chỉ xảy ra một cách đơn giản như lâu nay chúng ta thường nghĩ, mà nó có những thay đổi chuyển biến hết sức phức tạp và phong phú. Như nhân thế này không phải sẽ cho quả như vậy, mà nó lại còn cho ta quả thế khác. Đó là do ảnh hưởng của nghiệp duyên tạo tác khác nhau nên có sự sai biệt trong kết quả. Ta thường gọi đó là dị thục quả. Do vậy, cơ sở hình thành nhân quả là do tác động của nghiệp. Nói đến nghiệp là nói đến cặp phạm trù thiện và ác. Một hành động có tác ý mới được gọi là nghiệp. Nếu nghiệp đơn thuần là một hành động thiếu tác ý thì gọi là nghiệp vô tình, và tất nhiên cũng sẽ đưa đến một kết quả vô tình.

Ở đây, nói đến nhân quả nghiệp báo là nói đến một tiến trình tạo tác của con người mà đưa đến một đời sống hạnh phúc hay khổ đau. Đồng thời, tùy theo tâm lý khác nhau mà tạo nên một cuộc sống an lành hay bất hạnh. Trong suốt tiến trình đó, con người chính là chủ nhân tạo tác và đóng vai trò trung tâm chủ đạo. Như trong kinh Đức phật dạy: “Người là chủ nhân của nghiệp, là kẻ thừa tự nghiệp. Nghiệp là thai tạng, nghiệp là quyến thuộc” .

Dựa trên những khái quát trên ta có thể đi vào tìm hiểu nội dung và ý nghĩa của giáo lý nhân quả trong Đạo Phật.

2. Định nghĩa nhân quả

Mỗi tôn giáo, mỗi học thuyết nói chung đều có những quan niệm khác nhau về nhân quả. Ở đây ta chỉ tìm hiểu về nhân quả theo quan điểm của Đạo Phật. Theo phật giáo, nhân là nguyên nhân, quả là kết quả. Trong thế giới tương quan của hiện tượng, mỗi sự vật hiện tượng đều có những nguyên nhân của nó. Nguyên nhân cho sự có mặt của các hiện hữu tồn tại gọi là nhân, và sự hiện hữu gọi là quả. Nếu nhân là hạt giống thì quả là mầm cây. Nếu nhân là mầm cây thì quả là sự đơm hoa kết trái . . . Mỗi hiện tượng vừa là nhân mà cũng vừa là quả. Tương quan nhân quả ấy gọi là tương quan duyên sinh và đã được Đức phật nói đến qua giáo lý duyên khởi. Từ nhân đến quả phải trãi qua một quá trình chịu sự tác động và ảnh hưởng to lớn của các yếu tố duyên theo một tiến trình tất yếu (nhân- duyên- quả). Vì vậy, đôi lúc ta thấy tuy quả cùng đẳng loại với nhân nhưng vẫn khác nhau. Đó là tùy thuộc vào sự tác động mạnh hay yếu , thuận hay nghịch của các duyên ở trung gian mà cho kết quả sớm hay muộn, thậm chí không đưa đến kết quả.

3. Những đặc tính của nhân quả

Do tính phức tạp trong quá trình diễn tiến của luật nhân quả nên các nhà nghiên cứu Phật học tạm đưa ra một số đặc tính chung cơ bản như sau:

3.1. Tổng tướng nhân quả

Như đã đề cập, mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ đều bị chi phối bởi quy luật nhân quả. Để dễ nhận biết ta có thể tìm hiểu và phân tích hành tướng của nhân quả trong các sự vật và hiện tượng, hay nói cụ thể hơn là sự tác động của nhân quả trong các loài thực vật, động vật (hữu tình, vô tình ) và ngay chính nơi bản thân con người . . .

– Nhân quả trong những loài vô tri, vô giác (vô tình) : nước bị lửa đốt thì nóng, bị gió thổi thì thành sóng, bị làm lạnh thị đông lại. Mưa nhiều thì sanh ra tình trạng lụt lội, nắng lâu ngày thì sanh ra hạn hán, cháy rừng, mất mùa . . .

– Nhân quả trong các loài thực vật và động vật (vô tình) : hạt sầu riêng sanh ra cây sầu riêng, cây sầu riêng tất sanh ra trái sầu riêng. Gà sanh ra trứng (nhân), trứng lại nở ra gà con (quả), và khi gà con lớn lên lại tiếp tục sanh ra trứng (nhân) . . . tiến trình ấy cứ diễn ra theo một quy luật tuần hoàn (nhân quả – quả nhân).

– Nhân quả nơi con người : nói đến con người là chúng ta đề cập đến hai phương diện luôn hiện hữu và tồn tại trong một con người, đó là hai yếu tố thể chất và tinh thần.

+ Về Phương Diện Thể Chất (vật chất) : tức là thân tứ đại, do tinh cha huyết mẹ và nhiều nhân tố của môi trường, hoàn cảnh nuôi dưỡng. Trong đó, cha mẹ, môi trường, hoàn cảnh là nhân (có sự tác động của duyên), người con trưởng thành là quả. Tiến trình ấy lại tiếp tục diễn ra trong những thế hệ kế tiếp.

+ Về Phương Diện Tinh Thần : tức là những tư tưởng, hành vi trong quá khứ tạo cho con người những tính cách tốt hay xấu. Tư tưởng và hành vi trong quá khứ là nhân, những tính cách tốt hay xấu là quả trong hiện tại; và tính cách tốt hay xấu trong hiện tại lại tiếp tục làm nhân cho những tính cách của con ngươiụ trong tương lai. Tiến trình ấy cứ mãi diễn ra theo một quy trình tất yếu (Nhân –Duyên- Quả), chỉ khác nhau nơi tính cách, tư tưởng, hành vi trong mỗi chu kỳ mà thôi.

Nói một cách tổng quát, về phương diện tinh thần cũng như vật chất người ta gieo trồng thứ gì thì gặp thứ ấy. Trong văn hóa của người Pháp cũng có câu nói mang ý nghĩa tương tự : “Mỗi người là con đẻ của công nghiệp mình”

3.2. Biệt tướng nhân quả

– Nghiệp nhân

Cơ sở của nhân quả là thân, khẩu, ý. Động lực phát sinh của nhân quả là nghiệp. Có 3 loại: phước, phi phước và bất động nghiệp.

+ Phước : đựơc sanh khởi trên cơ sở ba nghiệp thanh tịnh và hướng đến thiện tâm. Như không sát sanh, không trộm cướp, không tham dục, không nói dối, không tham, không sân, không si . . .

+ Phi Phước : là những hành vi đi ngược với những điều trên.

+ Bất Động Nghiệp : là loại nghiệp được sanh khởi do các loại thiền định tương ứng với ba cõi : dục giới, sắc giới và vô sắc giới.

– Nghiệp quả

Trong giáo lý nhân quả của Phật giáo tuy có nhiều loại khác nhau, nhưng ta có thể tóm lược qua 6 loại chính : định báo, bất định báo, cộng báo, biệt báo, thế gian báo, xuất thế gian báo.

+ Định Báo : Là loại quả báo nhất định phải xảy ra trong một tiến trình nhân quả. Ví dụ : số phận anh A là khổ thì suốt cuộc đời ấy anh ta phải chịu cảnh khổ, hay số cô P chết vì tai nạn thì nhất định trong đời ấy cô P sẽ gặp phải tai nạn mà qua đời.

+ Bất Định Báo : Đây là loại nghiệp báo có thể chuyển đổi được thông qua các duyên tố trong hiện tại. Ví dụ, có một người kiếp trước tạo nhân rất tốt nhưng trong giờ phút cận tử nghiệp, bới nhiều yếu tố, điều kiện của môi trường, hoàn cảnh bên ngoài tác động làm họ sanh khởi tâm phiền não nên người ấy liền đọa vào cảnh giới khổ đau. Ngược lại có người kiếp trước ít tạo nhân lành, đời này sanh ra kém phước, nhưng do hiểu biết về nhân quả, tội phước nên hết lòng tạo tác thiện nhân bằng nhiều hình thức khác nhau. Nhờ vậy mà nghiệp chướng tiêu trừ, thiện căn tăng trưởng. Trong thực tế, ta thấy phần lớn chúng sanh rơi vào đặc tính nhân quả này.

+ Cộng Báo (quả báo chung): Là loại quả báo mà trong đó nhiều cá nhân cùng tạo chung một nghiệp và rồi cùng chiêu cảm cùng một loại quả báo như nhau. Một ví dụ thiết thực nhất với chúng ta ngày nay là hiện tượng trái đất đang ngày càng nóng lên. Do chính con người cùng gây nên những nguyên nhân bất cập nên phải cùng chiêu cảm những hậu quả chung là hiện tượng nóng bức, hạn hán, mất mùa, đói khổ…

+ Biệt Báo (quả báo riêng): Là quả báo riêng trong mỗi cá nhân ma ụkhông ảnh hưởng đến cá nhân khác. Như cùng là con người nhưng có người giàu sang, thông minh, hảo tướng, và cũng lại có người bần cùng, nghèo khổ, xấu xí, bệnh tật… Hay trên cùng một chuyến xe gặp tai nạn, vậy mà có người bị chết, có người bị thương, và lại cũng có người không hề bị chút thương tổn gì. Tất cả những hiện tượng trên đều do nghiệp nhân tạo tác khác nhau của mỗi người trong quá khứ nên có sự thọ nhận quả báo cũng khác nhau ở kiếp sống hiện tại. Ta gọi những hiện tượng đó là biệt báo.

+ Thế Gian Báo: Là những loại quả báo khổ vui trong ba cõi như phiền não, khổ đau, sân si, hờn giận… cho nên những loại quả báo này chỉ xảy ra đối với những chúng sanh còn sanh tử luân hồi trong ba cõi sáu đường, nó thuộc về quả báo hữu lậu

+ Xuất Thế Gian Báo: Đây là quả báo vô lậu, để nói đến quả báo của tứ Thánh: Thanh Văn, Duyên Giác, Bồ Tát và Phật. Do đoạn trừ được ba hạ phần kiết sử chứng quả Tu Đà Hoàn; đoạn trừ hoàn toàn năm hạ phần kiết sử chứng quả A Na Hàm; đoạn trừ hoàn toàn năm thượng phần kiết sử chứng quả A La Hán. Ngộ lý duyên khởi, vô thường, khổ, không, vô ngã chứng quả Duyên Giác hoặc Bích Chi; đoạn trừ hoàn toàn ngã chấp chứng quả Bồ Tát; đoạn trừ hoàn toàn vi tế vô minh thành tựu quả vị Phật.

4. Phân loại nhân quả

Thông thường, khi một quả hình thành, nó cần có sự kết tinh của nhiều nguyên nhân chính và các nhân duyên phụ. Chính vì những yếu tố khác nhau về thời gian, không gian, tâm lý, vật lý. . . nên các nhà nghiên cứu phật học đã phân loại nhân quả theo một trình tự như sau :

4.1. Phân loại theo thời gian

Do tiến trình diễn tiến của nhân quả xảy ra không đồng nhất trong một khoảng thời gian nhất định, nên người ta có sự phân loại tính chất của nhân quả theo thời gian như sau :

– Nhân quả đồng thời

Là loại nhân quả mà thời gian từ nhân đến quả xảy ra rất nhanh. Như ăn thì liền no, uống nước vào liền hết khát, sân hận vừa khởi lên thì phiền não liền xuất hiện, hay chiếc dùi vừa đánh vào trống thì tiếng trống liền phát ra . . .

– Nhân quả khác thời

Là loại nhân quả mà quá trình diễn ra từ nhân đến quả phải có một khoảng thời gian nhanh hay chậm khác nhau. Khoảng thời gian ấy đựơc chia thành 3 loại như sau :

+ Hiện Báo : Nghĩa là nghiệp nhân trong đời này đưa đến quả báo ngay trong đời này.

+ Sanh Báo : Nghĩa là tạo nhân ở đời này nhưng đến đời sau mới nhận quả.

+ Hậu Báo : nghĩa là tạo nhân trong đời này nhưng đến nhiều đời sau mới thọ quả báo.

Ba khoảng thời gian của tiến trình nhân quả trên tương đối ổn định nên chúng ta gọi đó là định nghiệp. Tuy nhiên, có những trường hợp do sự ảnh hưởng và tác động của những nhân tố trung gian khác nhau nên ta khó có thể xác định được thời gian và chủng loại. Những trường hợp này được gọi là bất định nhiệp.

4.2. Phân loại theo vật lý và tâm lý, nội tâm và ngoại giới

Sở dĩ có cách phân loại này là do có sự ảnh hưởng, tác động của các yếu tố tâm lý, vật lý trong tiến trình diễn tiến của nhân quả. Cách phân loại này nhằm chỉ đến sự biểu hiện của nghiệp quả thông qua thái độ tâm lý tiếp thọ nghiệp. Đồng thời nó còn cho ta biết rõ hơn khoảng cách khác nhau của nghiệp quả giữa tâm lý và vật lý, giữa nội tâm và ngoại giới.

– Tâm Lý và Vật Lý :

Trên cùng một con người, thế nhưng những biểu hiện nhân quả tâm lý và vật lý của người ấy lại khác nhau. Như một người có thân (vật lý) xấu xí, tật nguyền, thô kệch . . . nhưng tâm (tâm lý) thì lại hiền từ nhân hậu và rất thông minh, sáng suốt. Ngược lại cũng có những người tuy vẽ bên ngoài đẹp trai, khỏe mạnh nhưng tâm hồn thì lại xấu xa ích kỷ. Tuy vậy, cũng có những trường hợp đặc biệt ngoại lệ, như có người đầy đủ phước báu vẹn toàn cả hai mặt, hoặc cũng có những trường hợp ngược lại.

– Nội Tâm và Ngoại Giới :

Những trường hợp mà quá trình nhân quả diễn ra bên trong tâm lý của con người được gọi là nhân quả nội tâm (bên trong), và quá trình nhân quả diễn ra bên ngoài thì được gọi là nhân quả ngoại giới (bên ngoài). Ví dụ : có người tuy thân bị giam cầm trong chốn tù lao nhưng tâm vị ấy luôn trú trong an định, giải thoát. Điều đó cho ta thấy rằng nghiệp quả chỉ biểu hiện ở thân chứ không biểu hiện nơi tâm.

Qua các phần trình bày trên, người viết không có chủ đích trình bày tất cả những khía cạnh của giáo lý nhân quả một cách chi tiết. Bởi lẽ, chúng ta thấy rằng con đường đi của tiến trình nhân quả diễn ra hết sức phức tạp. Ngay chính Đức Phật của chúng ta đã từng nhấn mạnh: “Có bốn phạm trù không thể tư duy: Phật giới, thế giới tâm, thiền định của người tu, và quả dị thục của nghiệp” . Đó là bốn phạm trù thật khó có thể tư duy và diễn đạt bằng ngôn từ lý luận. Vì vậy, chúng ta không thể giải quyết rốt ráo và rõ ràng mọi vấn đề của nhân quả. Chúng ta lại càng không thể đưa ra một công thức nhất định nào về nó.

Tuy nhiên, với một thời lượng nhất định, người viết chỉ có thể đưa ra một cách tổng quát chung và cơ bản nhất của giáo lý nhân quả mà chúng ta thường gặp phải. Qua đó ta thấu hiểu định lý nhân quả một cách rõ ràng, sáng tỏ, nhất là nhận thức được rằng nghiệp nhân không phải là cái gì đó khó hiểu. Chúng ta lại càng định tĩnh trước những quan niệm về một đấng thượng đế tối cao nào đó đang điều hành chi phối cuộc sống của con người như lâu nay chúng ta hằng lầm tưởng. Nó phủ nhận cái quan điểm về một học thuyết chủ trương “Vạn vật do một vị thần sáng tạo và có quyền năng thưởng phạt muôn loài”. Người hiểu rõ luật nhân quả sẽ không đặt niềm tin của mình vào một nơi chốn mơ hồ, huyễn ảo, không cầu xin một cách vô ích, không ỷ lại thần quyền, không hoang mang lo sợ.

Luật nhân quả cho ta thấy được thực trạng của sự vật không có gì là mơ hồ, bí hiểm. Giáo lý nhân quả dạy cho ta những bài học đúng đắn nhất, thiết thực nhất để tự mỗi cá nhân xây dựng và hoàn thiện cho mình một đời sống an lành hạnh phúc.

5. Ảnh hưởng của giáo lý nhân quả trong đời sống văn hóa dân tộc

Như trên đã nói, Đạo Phật đã đến với Việt Nam vào những ngày đầu của thế kỷ thứ II Tây lịch. Do vậy, những tư tưởng, triết lý Phật giáo đã có những ảnh hưởng hết sức to lớn đến đời sống văn hóa dân tộc Việt Nam. Giáo lý nhân quả của Đạo Phật đã có những ảnh hưởng rất sâu đậm vào đất nước và con người Việt Nam trên nhiều phương diện khác nhau. Giáo lý ấy đương nhiên đã trở thành nếp sống tín ngưỡng hết sức sáng tỏ đối với mọi người Việt Nam có hiểu biết có suy nghĩ. Mọi người dù là những tín đồ Phật giáo hay đơn thuần chỉ là những người ngoài cuộc, nhưng khi nói đến nhân quả dường như tất cả đều tin tưởng và chấp nhận. Điều đó đã được thể hiện rõ nét qua cách sống, qua hành vi cư xử của mọi người dân Việt. Người ta biết lựa chọn cho mình cách sống ăn ở ngay lành. Dù tối thiểu thì đó cũng là kết quả tự nhiên âm thầm của lý nhân quả. Không một nhà trí thức, nho sĩ nào, ngay cả ngày nay từ mọi tầng lớp bình dân cho đến trí thức không ai lại không biết qua ít nhiều về giáo lý nhân quả. Nó đã in sâu và đậm nét trong tâm khảm của mỗi con người dân tộc Việt nam.

Từ ngàn xưa cho đến nay, giáo lý nhân quả đã có những ảnh hưởng rất sâu sắc và rộng lớn trong đời sống sinh hoạt của xã hội, trong văn chương bình dân, trong thi ca văn học, trong ngôn từ giao tiếp… Nó đã dẫn dắt bao thế hệ con người biết soi sáng tâm trí minh vào lý nhân quả mà hành động sao cho tốt đẹp trong một cộng đồng xã hội. Do vậy tư tưởng triết lý nhân quả của Đạo Phật đã ảnh hưởng và tác động mạnh mẽ trên một bề rộng qua nhiều khía cạnh khác nhau trong xã hội.