Áp dụng pháp luật là gì ? Các trường hợp cần áp dụng pháp luật

Pháp luật sau khi được ban hành và có hiệu lực phải được các chủ thể thực hiện một cách nghiêm chỉnh. Bài viết, phân tích và làm rõ cách hiểu về khái niệm áp dụng pháp luật và phân tích một số trường hợp cụ thể về áp dụng pháp luật trên thực tế:

Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều trường họp các quy định của pháp luật không được thực hiện, thực hiện không nghiêm chỉnh bởi những nguyên nhân từ phía các cá nhân, tổ chức trong xã hội; nhiều trường hợp quy định của pháp luật không được thực hiện bởi thiếu sự tác động từ phía các cơ quan, nhà chức trách có thẩm quyền. Trong tất cả các trường hợp đó đều đòi hỏi sự can thiệp của các chủ thể có thẩm quyền. Hoạt động của các cơ quan nhà nước, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền nhằm làm cho các chủ thể khác trong xã hội thực hiện đầy đủ, đúng đắn, nghiêm chỉnh các quy định của pháp luật được gọi là áp dụng pháp luật. Hoạt động này luôn được tiến hành thông qua những quan hệ pháp luật cụ thể, trong đó, một bên chủ thể là cơ quan, nhà chức trách tiến hành áp dụng pháp luật, một bên chủ thể là cá nhân, tổ chức được (bị) áp dụng pháp luật. Trong quan hệ pháp luật này, chủ thể tiến hành áp dụng pháp luật có thể phải tiến hành nhiều xử sự khác nhau nhằm tạo ra quyền, nghĩa vụ pháp lí cho các chủ thể được (bị) áp dụng pháp luật. Trong quá trình đó, các chủ thể có thẩm quyền phải thực hiện đầy đủ, đúng đắn quyền hạn, nghĩa vụ, trách nhiệm của mình mà pháp luật đã quy định, kiềm chế để không thực hiện những hành vi bị pháp luật cấm… Nói cách khác, họ cũng phải tuân theo pháp luật, thi hành pháp luật và sử dụng pháp luật. Như vậy, áp dụng pháp luật vừa là một hình thức thực hiện pháp luật, vừa là một biện pháp đảm bảo cho pháp luật được thực hiện trong thực tế.

1. Khái niệm áp dụng pháp luật

So với các hình thức thực hiện pháp luật khác, áp dụng pháp luật có những đặc điểm sau đây:

– Áp dụng pháp luật là hoạt động mang tỉnh quyền lực nhà nước: Hoạt động áp dụng pháp luật chỉ do các cơ quan nhà nước, tổ chức hay cá nhân có thẩm quyền tiến hành. Pháp luật là căn cứ để các cơ quan nhà nước, nhà chức trách có thẩm quyền hoặc tổ chức xã hội được nhà nước trao quyền tiến hành áp dụng pháp luật. Hoạt động này là sự tiếp tục thể hiện ý chí nhà nước, thông qua hoạt động áp dụng pháp luật, ý chí nhà nước được thể hiện một cách cụ thể trong các trường hợp cụ thể. Theo quy định của pháp luật, hoạt động áp dụng pháp luật có thể được tiến hành theo sáng kiến của chủ thể có thẩm quyền hoặc người được (bị) áp dụng pháp luật, tuy nhiên quyết định áp dụng pháp luật luôn thể hiện ý chí đơn phương của chủ thể tiến hành áp dụng pháp luật trên cơ sở nhận thức và niềm tin của họ về bản chất của vụ việc và các quy định của pháp luật. Quyết định áp dụng pháp luật có ý nghĩa bắt buộc đối với chủ thể bị áp dụng pháp luật và chủ thể khác có liên quan. Khi cần thiết, quyết định này được đảm bảo bằng biện pháp cưỡng chế nhà nước.

– Áp dụng pháp luật được tiến hành theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định. Thực tế cho thấy, có nhiều vụ việc cần áp dụng pháp luật để giải quyết rất phức tạp, nhiều trường hợp, để có thể áp dụng pháp luật giải quyết một vụ việc cụ thể, cần có sự tham gia của những chủ thể khác nhau, hoạt động áp dụng pháp luật nhiều khi có ảnh hưởng lớn tới lợi ích của chủ thể được (bị) áp dụng pháp luật… Chính vì vậy, để đảm bảo hoạt động áp dụng pháp luật được thực hiện một cách đúng đắn, thống nhất, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của cá nhân, tổ chức được (bị) áp dụng pháp luật, đảm bảo sự công bằng, nghiêm minh của luật pháp, đòi hỏi hoạt động áp dụng pháp luật phải tuân theo trình tự, thủ tục chặt chẽ do pháp luật quy định.

– Áp dụng pháp luật là hoạt động cả biệt hoá quy phạm pháp luật đối với từng trường hợp cụ thể

Áp dụng pháp luật là hoạt động giải quyết các vụ việc thực tế, cụ thể trên cơ sở các quy phạm pháp luật. Quy phạm pháp luật là những quy tắc xử sự chung, nó được đặt ra không phải dành cho một cá nhân, tổ chức cụ thể, cá biệt mà là dành cho một nhóm (loại) đối tượng nhất định. Mặt khác, cách xử sự được nêu ra trong quy phạm pháp luật trong nhiều trường họp cũng không cố định. Khi áp dụng pháp luật, chủ thể có thẩm quyền căn cứ vào quy phạm pháp luật, đưa ra cách xử sự cụ thể đối với chủ thể được (bị) áp dụng pháp luật, xác định cho họ được làm gì, không được làm gì, phải làm gì, làm như thế nào… một cách rất cụ thể.

– Áp dụng pháp luật là hoạt động có tính sáng tạo

Các vụ việc cụ thể xảy ra trong cuộc sống hết sức đa dạng và phức tạp, trong khi đó pháp luật thường không mô tả tỉ mỉ từng tình tiết của sự việc, ngược lại nó thường chỉ dự liệu những điều kiện, hoàn cảnh có tính chất phổ biến, điển hình. Do vậy, khi áp dụng pháp luật, các chủ thể có thẩm quyền áp dụng phải nghiên cứu kĩ vụ việc, so sánh, đối chiếu với các quy định của pháp luật, lựa chọn quy phạm pháp luật phù hợp để áp dụng sao cho đúng người, đúng sự việc, đúng mức độ, đúng quan điểm, tư tưởng mà quy phạm pháp luật đã nêu. Bên cạnh đó, trong thực tế, nhiều trường họp xảy ra những vụ việc đòi hỏi cơ quan, nhà chức trách có thẩm quyền phải giải quyết nhung không có quy định của pháp luật để áp dụng. Tất cả những trường hợp đó đều đòi hỏi chủ thể có thẩm quyền phải có ý thức pháp luật cao, có kinh nghiệm thực tiễn phong phú, đồng thời phải linh hoạt, sáng tạo để giải quyết các vụ việc đã xảy ra trong thực tế cuộc sống một cách đúng đắn.

Tóm lại, áp dụng pháp luật là hoạt động do các chủ thể có thẩm quyền tiến hành nhằm cá biệt hoá quy phạm pháp luật thành quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm cụ thể, đối với các cá nhân, tổ chức trong các trường hợp cụ thể.

2. Các trường hợp cần áp dụng pháp luật

Hoạt động áp dụng pháp luật hết sức đa dạng, phong phú, do các chủ thể có thẩm quyền tiến hành hàng ngày trong đời sống. Tựu trung lại, có thể phân chia thành các nhóm sau đây:

– Khi quyền và nghĩa vụ pháp lí của chủ thể không mặc nhiên phát sinh, thay đoi, chấm dứt

Đây là trường hợp đã có quy định của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của các chủ thể, nhưng các cá nhân, tổ chức không tự mình làm phát sinh, thay đổi hay chấm dứt quyền, nghĩa vụ đó. Trong trường họp này, bằng sự can thiệp của chủ thể có thẩm quyền, quyền, nghĩa vụ của các cá nhân, tổ chức sẽ được phát sinh, thay đổi hay chấm dứt trên thực tế. Chẳng hạn, cơ quan có thẩm quyền quyết định công nhận quan hệ vợ, chồng đối với anh A và chị B; cơ quan có thẩm quyền quyết định khen thưởng công dân c…

– Khỉ xảy ra tranh chấp về quyền và nghĩa vụ pháp lí giữa các bên tham gia quan hệ pháp luật mà họ không tự giải quyết được

Đây là trường hợp quan hệ pháp luật đã phát sinh, các bên có những quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật, nhưng có sự tranh chấp mà các bên không tự giải quyết được. Chẳng hạn, tranh chấp về tài sản được thừa kế, tranh chấp về quyền và nghĩa vụ trong sử dụng đất đai… Hoạt động áp dụng pháp luật trong trường hợp này nhằm xác định rõ quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm cụ thể giữa các bên.

– Khi cần phải áp dụng các chể tài pháp luật đối với chủ thể vi phạm pháp luật

Vi phạm pháp luật là hiện tượng khá phổ biến trong đời sống.

Để đảm bảo trật tự, an toàn xã hội; xử lí người vi phạm; răn đe, phòng ngừa đối với người khác, các chủ thể có thẩm quyền phải áp dụng các biện pháp cưỡng chế nhà nước được quy định trong phần chế tài của quy phạm pháp luật đối với người vi phạm. Chẳng hạn, toà án tuyên phạt tù đối với người phạm tội, cảnh sát giao thông xử phạt tiền đối với người vi phạm pháp luật giao thông…

– Khi cần áp dụng các biện pháp cưỡng chế nhà nước trong các trường hợp khác

Trường họp này không có vi phạm pháp luật, tuy nhiên vì lợi ích chung của cộng đồng, nhà nước có thể phải can thiệp, tiến hành các biện pháp cưỡng chế, buộc những chủ thể có liên quan phải thực hiện hoặc không thực hiện những hành vi nhất định. Chẳng hạn, cưỡng chế cách ly người mắc bệnh truyền nhiễm; cưỡng chế trưng thu tài sản; cưỡng chế giải phóng mặt bằng…

– Khi cần kiểm tra, giám sát việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong một số quan hệ pháp luật nhất định

Trong một số trường hợp, pháp luật quy định, chủ thể có thẩm quyền phải tham gia vào quan hệ pháp luật để kiểm tra, giám sát hoạt động của các bên nhằm xác định tính đúng đắn trong hoạt động của các chủ thể hoặc phát hiện những sai sót, vi phạm để kịp thời ra quyết định phù hợp đảm bảo sự đúng đắn trong hoạt động của các chủ thể này.

– Khi cần phải xác định sự tồn tại hay không tồn tại của một số sự kiện thực tế nào đỏ theo quy định của pháp luật

Hoạt động áp dụng pháp luật trong trường họp này được tiến hành khi trong thực tế xảy ra những sự kiện nào đó, tuy nhiên theo quy định của pháp luật, cần phải có sự xác nhận của chủ thể có thẩm quyền để biến nó thành sự kiện pháp lí. Chẳng hạn, cơ quan có thẩm quyền công nhận một người nào đó đã chết hoặc mất tích.

Luật Minh Khuê (sưu tầm & biên tập)