Văn hóa – Văn nghệ – Suy nghĩ về thực trạng đạo đức xã hội hiện…

(Tranh minh họa)

Một
câu nói khá phổ biến phản ánh rất thực tâm trạng của nhiều người chúng
ta: “Mong kinh tế như hôm nay, còn đạo đức trở lại như ngày xưa”. Nghe
có vẻ nghịch lý, nhưng đó là điều có thực, như nhiều vị cao niên thường
tâm sự: “Thời chiến tranh, thời bao cấp mình thiếu thốn đủ thứ, nhưng
rất giàu có về lý tưởng, nhân cách, tình nghĩa, sống thanh thản chứ đâu
nhiều bức xúc như thời nay”.

Nói
ngắn gọn là đạo đức xã hội nước ta đang xuống cấp – điều làm mọi người
không bằng lòng và thường xuyên lo ngại. Sự xuống cấp của đạo đức xã hội
có thể định lượng như gần đây một số trí giả phát biểu: “Đạo đức xuống
cấp ở mức đáng báo động!”(1), “Thực trạng xuống cấp của văn hóa, đạo đức xã hội đã ở mức độ nguy hiểm”(2).

Trong
vòng một vài năm nay, các phương tiện truyền thông đã nêu lên khá nhiều
biểu hiện “chưa từng có” so với trước đây ở xã hội chúng ta – về của sự
xuống cấp đạo đức, với chiều hướng ngày càng gia tăng, mức độ ngày càng
nghiêm trọng.

Trước
tiên là lĩnh vực kinh tế. Nhờ vận động theo cơ chế kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa từ bao năm nay, nước ta đạt được nhiều thành
tựu to lớn về kinh tế và an sinh xã hội, đời sống của nhân dân được cải
thiện đáng kể so với trước. Nhưng sự xuống cấp về đạo đức thể hiện rất
rõ trong lĩnh vực này qua những đại án hình sự và nhiều vụ án kinh tế mà
nhiều người chịu sự trừng phạt của pháp luật lại nằm trong “bộ phận
không nhỏ cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức,
lối sống”.

Đạo
đức xã hội xuống cấp còn thể hiện ở những hành vi bạo lực trong nhiều
lĩnh vực khác nhau, từ bạo lực gia đình, bạo lực học đường… đến bạo
lực nơi công cộng. Có những người sẵn sàng dùng vũ khí “nóng”, vũ khí
“lạnh” để giải quyết các mâu thuẫn trong mọi quan hệ giữa cha mẹ và con,
anh chị em, vợ chồng, hàng xóm láng giềng, bạn bè… Nhiều trường hợp dẫn
đến kết cục thật thương tâm.

Thói tham lam, ích kỷ, thói vô cảm lan rộng gây nhiều tác hại cho cộng đồng, phản lại thuần phong mỹ tục của dân tộc.

Trong nền kinh tế thị trường, mọi
người đều tìm cách kiếm được nhiều tiền, điều này là chính đáng, tuy
nhiên một số người đã tôn sùng đồng tiền một cách mù quáng, coi “tiền là
trên hết” và tìm mọi thủ đoạn để có nhiều tiền, tạo mọi điều kiện để
mặt trái của đồng tiền phát huy. Khi đồng tiền lên ngôi cũng chính là
lúc đạo đức xuống cấp.

Tìm
nguyên nhân dẫn đến tình trạng nói trên, chúng ta thường cho đó là do
mặt trái của kinh tế thị trường. Tuy nhiên, có phải mọi sai lầm, sự
xuống cấp đạo đức xã hội đều do “mặt trái” của kinh tế thị trường? Hay
còn có những nguyên nhân khác bắt nguồn sâu xa từ nền tảng văn hóa đã và
đang bị lung lay, từ nhận thức chưa đúng, chưa tới tầm? Điều này cần
tiếp tục có sự nghiên cứu thấu đáo để đưa ra lời giải thỏa đáng – bắt
đầu từ tầm vĩ mô, từ những nhà hoạch định chính sách.

Kinh
tế thị trường có nhiều mặt tích cực nên phát huy, nhưng những mặt tiêu
cực của nó cũng cần được nhận diện một cách khách quan và khoa học hơn
nữa, để phê phán và khắc phục hữu hiệu. Điều này quả là chúng ta làm
chưa tốt, không tốt, thậm chí còn có hiện tượng buông lỏng, thả nổi rất
nguy hiểm. Phải thẳng thắn chỉ ra rằng, đạo đức xã hội và kinh tế chưa
song hành, đạo đức xã hội chưa bắt kịp sự phát triển của kinh tế có một
phần nguyên nhân là do tinh thần “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển”
của Đại hội XII của Đảng chưa thực sự đi sâu vào đời sống, mặc dù nhiệm
vụ xây dựng con người luôn luôn được Đảng đặt lên hàng đầu.

Khi
chúng ta xác định: phải bắt đầu từ việc xây dựng con người, từ gia
đình, trường học đến xã hội, thì cũng có thể hiểu: văn hóa, đạo đức
trước tiên là xây dựng con người.

Phải
thẳng thắn chỉ ra rằng, đạo đức xã hội và kinh tế chưa song hành, đạo
đức xã hội chưa bắt kịp sự phát triển của kinh tế có một phần nguyên
nhân là do tinh thần “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển” của Đại hội XII của Đảng chưa thực sự đi sâu vào đời sống.

Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội phải có con người xã hội chủ nghĩa”. Người cũng nói: “Người có bốn đức: cần, kiệm, liêm, chính. Thiếu một đức thì không thành người”.
Vì vậy, con người mà chúng ta xây dựng là con người chính trị và đạo
đức. Đồng thời, không thể không xem trọng những yếu tố khác góp phần tạo
nên con người cụ thể như cá tính, sở thích, ước muốn… của họ. Thời kỳ
mới, cần có hệ giá trị chuẩn mực mới về văn hóa, đạo đức cho con người.
Đây là vấn đề lớn, rất lớn nhưng ta chưa làm được.

Đạo
đức của con người phải là lòng yêu nước và yêu chủ nghĩa xã hội, lao
động sáng tạo, ham thích học tập, có trách nhiệm, có ý thức tổ chức kỷ
luật… Phải gạt bỏ những tập tục không còn phù hợp, đồng thời trân trọng
những giá trị tốt đẹp ngàn xưa đã trở thành truyền thống đạo đức, bản
sắc dân tộc.

Các
chủ thể gia đình, trường học, xã hội đều có trách nhiệm và có khả năng
đóng góp vào việc củng cố đạo đức. Mỗi người trước tiên phải là một
thành viên tốt trong gia đình và nhà trường, thì sau đó mới trở thành
thành viên tốt của xã hội. Những đức tính tốt đẹp cần phải được thấm sâu
vào tâm hồn từng người Việt từ tấm bé đến lúc trưởng thành, đó là: “Thờ cha kính mẹ”, “Chị ngã em nâng”, “Anh em như thể chân tay”, “Trên kính dưới nhường”, “Bán anh em xa mua láng giềng gần”, “Bầu ơi thương lấy bí cùng/Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn”, “Một sự nhịn là chín sự lành”, “Một cây làm chẳng nên non/Ba cây chụm lại nên hòn núi cao”, “Kính thầy yêu bạn”, “Cô giáo là mẹ hiền”, “Kính lão đắc thọ”, “Thấy người hoạn nạn cưu mang/Thấy người già yếu lại càng chăm nom”, “Nhiễu điều phủ lấy giá gương/Người trong một nước phải thương nhau cùng”…

Hiện
nay, chúng ta đang xây dựng nhà nước pháp quyền, thượng tôn pháp luật
là tất yếu của một xã hội hiện đại, văn minh. Tuy nhiên, nền tảng đạo
đức luôn luôn được coi trọng. Việc xây dựng con người Việt Nam được đặt
lên hàng đầu, mà nhiều người trong xã hội trân trọng gọi là “đạo làm
người”. Theo đó, con người dù là ở cương vị nào trong xã hội cũng đều
phải tu dưỡng, rèn luyện để có phẩm chất tốt đẹp, có đạo đức, nếu không
sẽ không làm đúng “đạo làm người”. Cán bộ và đảng viên – những người
cộng sản – giữ địa vị càng cao càng cần tu dưỡng, rèn luyện nghiêm cẩn.
Đảng ta đã ra Quy định số 08-QĐi/TW về trách nhiệm nêu gương của cán bộ,
đảng viên. Theo đó, cấp trên phải nêu gương sáng cho cấp dưới, đảng
viên phải nêu gương sáng, làm mực thước cho người khác làm theo.

Cán bộ và đảng viên – những người cộng sản – giữ địa vị càng cao càng cần tu dưỡng, rèn luyện nghiêm cẩn.

Làm
được những điều này, chúng ta có cơ sở để tin rằng tình trạng suy thoái
đạo đức hiện nay sẽ từng bước được khắc phục. Không hề dễ dàng, không
thể nóng vội, nhưng phải kiên quyết, quyết liệt với sự đồng tâm nhất trí
của toàn Đảng, toàn dân. Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản và Nhà nước
pháp quyền do nhân dân làm chủ, chúng ta có cơ sở để tin rằng cái thiện
sẽ thắng cái ác, cái tốt sẽ thắng cái xấu, chúng ta sẽ xây dựng thành
công một xã hội đạo đức tốt đẹp cùng với nền kinh tế tăng trưởng, phát
triển – một xã hội xã hội chủ nghĩa đúng nghĩa./.

___________________________

(1) GS. TS. Lê Thị Quý (Viện trưởng Viện Nghiên cứu giới và phát triển), trả lời phỏng vấn báo Quân đội Nhân dân Cuối tuần, số ra ngày 14-7-2019.

(2) Ý kiến của TSKH. Phan Hồng Giang, báo Quân đội Nhân dân Cuối tuần, số ra ngày 14-7-2019.

Trương Nguyên Tuệ

_____________________________

(Bài đăng trên Tạp chí Tuyên giáo số 10/2019)